Cumhuriyet Eğitim Devriminin Işık Saçan Milli Eğitim Bakanı, Felsefeci, öğretmen, müfettiş,, bestekar, İzmir Milletvekili, "Çağın En güzel gözlü Maarif Müfettişi"Cumhuriyet tarihimizin en devrimci, en hümanist, en uzun süre görev yapan , bilim ve sanat adamı Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel.( 1897 - 26 Şubat 1961)Şair Can Yücel'in babası, Japonya kıyılarında batan Ertuğrul Fırkateyninin kaptanı Ali Beyin torunu;
Ölümünün 56. yılında saygıyla anıyoruz, ışığı sönmemesi, unutulmaması umuduyla...
Aşağıdaki dizeler İsmail Hakkı Tonguç'un ölümünden sonra O'na armağan olarak yayınladığı son kitabı "Dinle Benden" kitabından alınmıştır. Hayatının özeti niteliğindedir...
Elli yılın yarısı çalışma ,gelişmedir;
Öbür yarısı fakat savaşıp didişmedir.
Bilen yok neticede kim yenildi,kim yendi;
Kimi sıfırsın dedi, kimi öğdü beğendi.
*************
Düştüm millet uğrunda deva ararken derde,
Kötü ettin dediler iyi denecek yerde.
İstediğim bu idi;Devlet bağsız,vatan hür;
Bu bağımsız vatanda Türke rahat ömür.
****************
Altı ağustostaydı ,çekildim Bakanlıktan
Ondan sonra başladı hücumlar dört bir yandan.
Hangi sözün sonunda 'ist' gelmişse o,bendim ;
Tanıyamaz olmuştum artık kendimi kendim.
*******************
Madem sonunda 'ist ' vardı ,nasıl kominist olmam?
Yüzdeyüzdü bir yandan bunlarca faşist olmam?!
Bu şaşkınlar gözünde olmuştum ben sosyalist.
Hem kominist ,hem faşist, hem anti_nasyonalist!...
********************
'Halk ne bilir bunları ,söyle ,tutar!' dediler;
'Bilmeyenler bunları kolay yutar' dediler.
Halk mı sanki aldanan, aydınlar da yuttular;
Geçen emeklerimi bir anda tuttular .
Hasan Âli YücelDinle Benden 1960
Ölümünün 56. yılında saygıyla anıyoruz, ışığı sönmemesi, unutulmaması umuduyla...
Aşağıdaki dizeler İsmail Hakkı Tonguç'un ölümünden sonra O'na armağan olarak yayınladığı son kitabı "Dinle Benden" kitabından alınmıştır. Hayatının özeti niteliğindedir...
Elli yılın yarısı çalışma ,gelişmedir;
Öbür yarısı fakat savaşıp didişmedir.
Bilen yok neticede kim yenildi,kim yendi;
Kimi sıfırsın dedi, kimi öğdü beğendi.
*************
Düştüm millet uğrunda deva ararken derde,
Kötü ettin dediler iyi denecek yerde.
İstediğim bu idi;Devlet bağsız,vatan hür;
Bu bağımsız vatanda Türke rahat ömür.
****************
Altı ağustostaydı ,çekildim Bakanlıktan
Ondan sonra başladı hücumlar dört bir yandan.
Hangi sözün sonunda 'ist' gelmişse o,bendim ;
Tanıyamaz olmuştum artık kendimi kendim.
*******************
Madem sonunda 'ist ' vardı ,nasıl kominist olmam?
Yüzdeyüzdü bir yandan bunlarca faşist olmam?!
Bu şaşkınlar gözünde olmuştum ben sosyalist.
Hem kominist ,hem faşist, hem anti_nasyonalist!...
********************
'Halk ne bilir bunları ,söyle ,tutar!' dediler;
'Bilmeyenler bunları kolay yutar' dediler.
Halk mı sanki aldanan, aydınlar da yuttular;
Geçen emeklerimi bir anda tuttular .
Hasan Âli YücelDinle Benden 1960
Hasan Ali Yücel Anlatıyor:
Kurtuluş kavramı için Atatürk'ün önünde geçen bir olayı, aziz bir hatıra olarak burada anlatmak istiyorum:
Bir gece, Ulu Önder, sofrasındaki arkadaşlardan sormuştu:
-"Türk milleti, ne zaman kendini kurtulmuş sayabilir?"
Hazır olanlar, birer birer düşüncelerini cevap olarak kendisine söylüyorlardı. Sonlarda sıra bana gelmişti:
-"Paşam, Türk milleti ne zaman kurtarıcı arama ihtiyacını duymayacak hale gelirse o zaman kurtulmuş olur."
Şeklindeki fikrimi özetlemiştim. Böyle demiştim ama, dedikten sonra da türlü yorumlara alınabilecek böyle bir sözü söylemekten korkmuştum.
Atatürk:
-"Hepiniz, enteresan fikirler söylediniz. Fakat (beni göstererek) bu çocuğun ileri attığı, üstünde bizi derin derin düşündürmeye değer bir fikirdir."
Diyerek hem müsamahasının, hem geniş anlayışının unutulmaz bir yeni delilini vermişti.
Hasan Ali Yücel*
HASAN-ÂLİ YÜCEL
HASAN-ÂLİ YÜCEL, İNSAN VE EDEBİYAT
ÖNER YAĞCI
“Çare Fikret’in dediğidir; Hak (doğru) bellediğin yolda yalnız gideceksin… Üzülmemeli, çünkü hak (doğruluk) yolunda yalnız kalındığı görülmemiştir.”
“Biz, yarınların insanlarıyız. Emeklerimizi, bilgi ve duygularımızı, yaptığımız bütün işleri bizden sonra geleceklere bir miras değil bir vasiyet olarak terk ediyoruz.”
“İyilik bir su, bırak aksın/ Gönül denen bu çeşmeden./ Sen de böyle yapacaksın,/ Hiç karşılık beklemeden./ Su yerine iyilikle dol,/ Yavrum adsız bir çeşme ol.”
“Dört kelime ile tekrar edeyim: Biz milliyiz. Türk olarak resimde ışığımızı, musikide sesimizi, edebiyatta duygumuzu ve fikrimizi söylemek istiyoruz ve yaptığımız müesseselerde bunun tohumunu atıyoruz.”
“İstediğim bu idi devlet bağsız, vatan hür;/ Bu bağımsız vatanda Türk’e rahat bir ömür.”
“Garplılarınkinden daha geniş olarak, nerede insan zekâsının bir eseri varsa onu içine alan bir Hümanizma kurma yolundayız… Türk hümanizması, beşer eserine istisnasız kıymet veren, ona zamanda ve mekânda hudut tanımayan hür bir anlayış ve duyuştur.”
“İlimde hürriyet, fikirde hürriyet demektir.”
Hasan-Âli Yücel
Giriş: Hasan-Âli Yücel’i Tanımak
1789 Fransız Devrimi’nin siyasal ve toplumsal etkilerinin Avrupa’nın hemen hemen bütününe yayıldığı 19. yüzyıl başlarında ülkemizde de siyasal, toplumsal, kültürel ve felsefi anlamda bütünsellikten ve derinlikten yoksun bir Batılılaşma düşüncesinin ve bu düşünce doğrultusundaki ilk girişimlerin başladığı görülür.
Fransız Devrimi’nden 40 yıl sonra yayımlanan 1839 Tanzimat Fermanı, bütünsellikten ve derinlikten yoksun olsa da bu doğrultudaki atılımların ilk kanıtıdır. 1876 ve büyük dönüşümler sağlamayı amaçlayan 1908 Meşrutiyetlerinin modernleşme atılımlarının sonuçsuz kalmasının nedeni de yeterli düşünsel temellerin atılamamasındandır.
Cumhuriyet Devrimi ise, en eski uygarlıkların merkezi olan Anadolu’da, Mustafa Kemal’in öncülüğünde Rönesans’ın sağlanması amacıyla ve Hümanizma’nın coşkusu, birikim, tutkusu temelinde birbirini tamamlayan devrimlerle bir bütünselliği yakalayan, aynı zamanda güçlü ve gerçek bir dönüşüm sağlayarak her alanda derinliğe ulaşan büyük bir Batılılaşma, çağdaşlaşma atılımıdır.
Hasan-Âli Yücel, Mustafa Kemal’in gördüğü bu atılımın zorunluluğunun ışığını alnında ilk duyumsayan, bu doğrultuda düşünsel ve pratik öncü adımlarını atan ilk büyük aydınlardandır. “Atatürk’ün yeni bir ulus yaratma projesini Hasan-Âli kadar kim kavrayabildi bugüne kadar?” diye soran Vedat Günyol, Yücel’i, “Türk düşünce dünyasına hümanizma açısından yeni ufuklar açma yolundaki… olağanüstü, gönülden, kafadan, yürekten, ver Allah ver cömert, Türk insanına yönelik, onu bilinçlendirme atılımında onurlu” bir insan olarak değerlendirmenin doğru olduğunu düşünüyor. (Hasan-Âli Yücel Anma Kitabı, s. 3)
Hasan-Âli Yücel, dünya kültür birikiminden özümlediği bir sentezle yurdumuzun aydınlıklara kavuşması için ömrünü humus eden bir düşünce ve eylem adamıdır. Onun büyük boyutlu, çok yönlü, derinlikli, zengin düşünce dünyasını ve eylemini oluşturan birikimin kaynağını, düşünsel üretimlerine ve gerçekleştirdiklerine bakarak şöyle belirleyebiliriz:
Ona kaynaklık eden, insanlığın büyük kültürüne katkılarıyla var olan bilgelerden başlamalıyız.
“Seni bildim bileli,/ ey balçık dünya,/ başıma nice belalar geldi,/ nice mihnet, nice dert./ Seni sırf beladan ibaret gördüm,/ seni sırf mihnetten, dertten ibaret.” diye tanımladığı dünyayı sevginin ve hoşgörünün mekânı kılmak için uğraşan Mevlana, Doğu’nun büyük bilgesi olarak “Ya olduğun gibi görün,/ Ya göründüğün gibi ol.” diyordu.
Batı edebiyatında Doğu ile Batı’yı en iyi harmanlayan, tek ve büyük bir dünya kültürü için “Weltliteratur” kavramıyla büyük insanlığı arayan Goethe, “Işık, biraz daha ışık!” diyordu.
“Kıran da olsa kırıl fakat bükülme sakın!” anlayışıyla yaşayan Tevfik Fikret, “Hak bellediğin yolda yalnız gideceksin!” diyordu.
“Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür” ilkesiyle yola çıkan Mustafa Kemal Atatürk, “Cumhuriyet sizden fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür nesiller ister.” diyordu.
Mevlana, Goethe, Tevfik Fikret ve Mustafa Kemal Atatürk’ün, bu dört büyük insanın aktardığım sözlerini yaşam biçimi kılan devrimci, aydınlanmacı, hümanist, gerçekçi bir bilgenin insana, edebiyata yaklaşımı, edebiyatçılığı, insana ve edebiyatımıza katkıları üzerine hazırladığım bu bildiride; “Türk Rönesansı”nı oluşturmaya ömrünü adayan; “Mühim olan şu veya bu değil kim olduğumuzu bilmektir.”, “Benim ülküm yurdun cennet olması.” diyen; “Bende korku arama.” deme cesaretiyle bükülmeden yaşayan; Yaşar Nabi Nayır’ın sözüyle “Aklıyla batıda, gönlüyle doğuda bir düşünce adamı”, “Efsane Milli Eğitim Bakanı”, kültür, eğitim, edebiyat, siyaset, düşünce ve eylem adamı olan Hasan-Âli Yücel’e bir açıdan, edebiyat alanından baktım. Onun Türk toplumunun geleceğinin mimarı olarak edebiyata yaklaşımını, edebiyatçılığını, yaşamımdaki etkilerinden, katkılarından yola çıkarak dünümüzdeki birçok kuşağı nasıl etkilemiş olduğunu, yarınımızdaki yeni kuşakları da etkilemesinin zorunluluğunu belirterek anlatmaya çalıştım.
1. İlk Buluşma/ Harita, Anahtar, Işık: Klasiklere Önsöz
1938–1946 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı yapan, kısa yaşamına sığdırdığı ölümsüz yapıtlarıyla, birçok konudaki öncülüğüyle, büyük ve görkemli başarılarıyla, ülkemize kazandırdıklarıyla Cumhuriyetimizin büyük bilgelerinden biri olan Hasan-Âli Yücel adı belleğime çocukluğumda girmişti. Kitabın kıt olduğu ama Cumhuriyet sevdalısı öğretmenlerin ülkenin geleceği olan, kendilerine emanet edilen öğrencilerine bin bir coşkuyla, özveriyle, karşılarına dikilen engelleri aşmaya çalışarak bu sevdayı öğrettikleri yıllardı.
Önce Yerköy Ortaokulu, sonra Tokat İlköğretmen Okulu yıllarımda okuma sevgisi aşısı tutmuş, okuma sevgisini yaşamının bir parçası haline getirmiş bir öğrenci olarak okul kütüphanelerinde bir hazine gibi keşfettiğim “klasikler” kendimi tanımamda, yaşamı algılamamda ve gerçek bir insan olarak yaşama katılmamda bana yol gösteren ışıklar oldu.
“Işıklar” dedim, bu ışıklar tarihin ve coğrafyanın, bugünün ve yarının gizemlerini bilinen gerçeklere dönüştürmemin anahtarları oldu bana. Bu “anahtarlar”la Gazi Eğitim Enstitüsü Türkçe Bölümü’nün kapısını açma fırsatıyla buluştum. Bu anahtarlarla aydınlıkçı, devrimci, gerçekçi edebiyat geleneğimizin bir halkası olma cesaretini buldum kendimde. Öyle biliyor ve inanıyorum ki bu ışıklar, yalnızca benim ve kuşağımın değil benden önceki birkaç kuşağın daha yaşam anahtarları oldu. Şimdiki zamanı yaşayan kuşaklar olarak Hasan-Âli Yücel’i doğru bir yöntemle ve biçimle bugüne ve geleceğe aktarmayı başarıp becerebilirsek yaşayacak yeni kuşakların da yaşam anahtarları olacağına kesinlikle inanıyorum.
Bir insan için kitapla ve edebiyatla bütünleşmiş, anlam kazanmış bir yaşama sahip olmaktan daha değerli ne olabilirdi, üstelik kendisi gibi birçok insanın da benzer değerlerle donanmış olduğunu görmekten daha güzel ne olabilirdi gibi soruların yanıtlarını ararken bu değerli yaşam armağanının anlamını düşünmeye başladım. O yıllarda karşılaştığım ve bir kutsal kitap gibi her satırını anlamaya çalışarak neredeyse ezberlediğim bir metin, benim kitaplarla kardeş kılan bu serüvenimde en önemli “harita” oldu. Yaşam haritam olan ve belki de yurt sevdasıyla dolu aydınlanma ve devrimci bir insan olabilme serüvenimi, edebiyatçılığımı borçlu olduğum bu metnin altında, bir daha aklımdan çıkmayacak bir ad, “Hasan-Âli Yücel” yazıyordu.
Bu metnin yazarı; kitapla ve edebiyatla bütünleşmiş, anlam kazanmış bir yaşama sahip olan insanlar yaratmayı düşleyen; yarattığı bu insanları birbiriyle buluşturarak kaynaştırmayı amaçlayan; yaşamı anlamlı kılmayı bir toplumun tümüne yaygınlaştırma çabasına ömrünü veren bir insandı. Üstelik bu insanın çabası sonuç almıştı. Kul olarak, ümmet olarak yaşayan insanlar topluluğu, Cumhuriyet’in özgür yurttaşları olarak ve insanlık değerleriyle bütünleşmiş yerel ve ulusal değerleriyle toplum ve ulus haline gelme sevdasını yaşamaya; özgürleşme, çağdaşlaşma atılımlarını sürekli kılmak için savaşımlara girmeye başlamıştı.
Bir insan için bundan daha değerli ne olabilirdi?
Yücel’in klasiklere yazdığı “önsöz” olan bu “harita”da gördüğüm, bu değerli armağandı:
“Hümanizma ruhunun ilk anlayış ve duyuş merhalesi, insan varlığının en müşahhas şekilde ifadesi olan sanat eserlerinin benimsenmesiyle başlar. Sanat şubeleri içinde edebiyat, bu ifadenin zihin unsurları en zengin olanıdır. Bunun içindir ki, bir milletin diğer milletler edebiyatını kendi dilinde, daha doğrusu kendi idrakinde tekrar etmesi, zekâ ve anlama kudretini o eserler nispetinde artırması, canlandırması ve yeniden yaratmasıdır. İşte, tercüme faaliyetini, biz, bu bakımdan ehemmiyetli ve medeniyet davamız için müessir bellemekteyiz. Zekâsının her cephesini bu tür eserlerin her türlüsüne tevcih edebilmiş milletlerde düşüncenin en silinmez vasıtası olan yazı ve onun mimarisi denen edebiyat, bütün kütlenin ruhuna kadar işleyen ve sinen bir tesire sahiptir. Bu tesirdeki fert ve cemiyet ittisali zamanda ve mekânda bütün hudutları delip aşacak bir sağlamlık ve yaygınlığı gösterir. Hangi milletin kütüphanesi bu yönden zenginse o millet, medeniyet âleminde daha yüksek bir idrak seviyesinde demektir. Bu itibarla tercüme hareketini sistemli ve dikkatli bir surette idare etmek, Türk irfanının en önemli cephesini kuvvetlendirmek, onun genişlemesine, ilerlemesine hizmet etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemeyen Türk münevverlerine şükranla duyguluyum. Onların himmetleri ile beş sene içinde, hiç değilse, devlet eli ile yüz ciltlik, hususi teşebbüslerin gayreti ve gene devletin yardımı ile, onun dört beş misli fazla olmak üzere zengin bir tercüme kütüphanemiz olacaktır. Bilhassa Türk dilinin, bu emeklerden elde edeceği bu büyük faydayı düşünüp de şimdiden tercüme faaliyetine yakın ilgi ve sevgi duymamak, hiçbir Türk okuru için mümkün olamayacaktır.
(23.6.1941)
Maarif Vekili Hasan-Âli Yücel”
Metindeki “merhale-aşama, müşahhas-somut, müessir-etkili, tevcih-yönelme, ittisal-buluşma…” gibi o zamanlar anlamadığım birkaç sözcüğü öğretmenlerimden, sözlüklerden öğrenerek kavramaya çalıştığım bu yol haritasının kılavuzluğunda defineler peşinde koşan bir gezgin gibi oldum. İyi bir okur olmak, okumayı yaşamımın bir parçası haline getirmek, ardından yazar olmak, yapıtlar sunmak bu gezginliğimin sonuçlarından oldu. Yaratma özgürlüğüyle tanışmakla başlayan bu serüvenimde en somut olarak, çok yıllar sonraCumhuriyet Dönemi Edebiyat Çevirileri Seçkisi’ni (Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999) hazırlarken bana ışık tutan bu önsöz oldu. 60 yıl sonra bile ışık ve anahtar olmaya devam eden bir sayfalık bir bildiridir bu “önsöz” diyebilirim.
Onun klasiklerinin açtığı yolda insanlığın tüm birikiminin yer aldığı dünya coğrafyasının ve bütün bir insanlık tarihinin çeşitli kesimlerinde insanın ve toplumların durumlarını, duygularını, duyuşlarını, serüvenlerini, arayışlarını gördüm. Düşlerden anılara, mitolojiden gerçekliğe, mistiklikten bilince, yaratıcılıktan gelecekçiliğe uzanırken insan olmanın onuru ve kıvancıyla dolduğumu duyumsadım. Bu duyumsamadır ki insanı insan yapan özelliklerin neler olduğunu öğretti bana. İnsanın yurdunu sevmesinden özgürlüğe, ülkesinin bağımsız olmasından eşitliğe varmasını amaçlayan bu özelliklerin savunulan değerlere dönüşmesiyle artık “insan” olmaya başlaması ve “büyük insanlık” sevdasıyla bütünleşmesi kaçınılmaz hale geliyordu.
Bir yaşamın anlamlı olması için daha ne gerekirdi?
2. “Dinle Benden” ki “Hikâyem ve Savunmamdır”…
Hasan-Âli Yücel’le ikinci buluşmam Dinle Benden’le oldu. Büyük bir şans ki 12 Mart’lara, 12 Eylül’lere karşın, ilk gençliğimin bu “eskimeyen” kitabı, hemen hemen bütün satırları çizilmiş ve o yıllardan kalan birkaç kitaptan biri olarak hâlâ kitaplığımda duruyor. (Her nasılsa öğretmen okulumuzun kütüphanesinde “ayıklanmamış”tı ve orada görmüştüm önce. Sonra da Tokat’ın o yıllarının büyük kitapçısı Özüduru Kitabevi’nde rastlayıp almıştım.
Dinle Benden adının aklıma hemen Mevlana’yı ve onun Mesnevi’sini getirmesi doğaldı. Çünkü Mevlana’nın Mesnevi’si, “Dinle neyden kim hikâyet etmede/ Ayrılıklardan şikâyet etmede…” diye başlıyordu.
Hasan-Âli Yücel’in, uğradığı haksızlıkları, yaşadığı düş kırıklıklarını aktardığı ve özellikle birlikte yola çıktığı partisinin kendisini ve atılan devrimci adımları sahiplenmemesini halkına şikâyet ederken Mevlana’nın Mesnevi’sinin çağrıştıran ve onun ilk dizesiymiş izlenimi veren bir ad koyması onun Mevlana sevgisini vurguluyor. Kitapta insanın yanlışlıklarının insana aktarılarak bir yaşam hesaplaşması yapılmasının yanı sıra doğru bir yaşam arayışı da Mevlana’yla bütünleşmenin aktarılmasıdır.
İlk basımı 1960’ta İnkılâp Kitabevi’nce yapılan Dinle Benden’in ikinci sayfasındaki,“Dinle Benden, Tonguç’un ruhuna armağandır;/ Beni ona bağlayan, Türk ruhuna imandır./ İsterdim bu kitabı yaşıyorken okusun;/ Mezarına değil de duyan gönlüne kosun./ Hasan-Âli Yücel” sözlerinin, yapıtın Kültür Bakanlığı’nca yapılan yeni basımında yer almamasını da tarihe not olarak düşüyorum.
Hasan-Âli Yücel’in yapıtı bir manzume biçiminde yazıp sunması onun edebiyatçı kimliğinden dolayıdır. Ki bu kimlik onun daha sonraki birçok yapıtında ortaya çıkacaktır. Beyitler halinde yazılan Dinle Benden’in, altında “1959” yazılı olan ilk şiirinde (İşte Başlarız Söze!..) Yücel, bir çeşit iç dökerken, Atatürk sevgisiyle var olduğunu haykırıyor:
“Çeyrek asır yaşadım göğsünde siyasetin;/ Gördüm pınar başını o yıllarda devletin./ Atatürk’ü tanıdım gezisinde, evinde;/ Köşe konuşmasında, açıktan söylevinde./ Nasıl işliyor gördüm, yüreğiyle kafası;/ Boş yere denilmedi ona Türk’ün Atası./ Onunla aydınlandı Türk’ün tarihi, dili;/ Nereye dokunduysa nur oldu nurdan eli./ Yaşıyoruz bugün biz kurtardığı vatanda;/ El uzatma sakın ha, Allah’ından utan da…”
Bu sevgi: “Çalışmakla ödenir ancak minnet borcumuz,/ Nankörlük edersek biz kötüdür sonucumuz./ Gençliğimden beri ben, içten bağlıyım O’na,/ Değişmez bu düşüncem ömrüm erse de sona./ Doğrudur çünki O’nun devlet, millet görüşü;/ Vatanı uygarlığın bağlariyle örüşü./ Hâlâ bu inandayım, uygar olmaktır temel;/ Türk ruhu bundan doğar, odur en büyük emel…” dizeleriyle yoğunlaşırken belirlediği bu amaca yardımcı olan her şeyin değerli olduğu düşüncesiyle siyaset isteğini “yüreğinden silerek” köşesine çekilmeyi ve bundan sonraki işinin “okuyup yazmak” olduğunu söylüyor. Gördüklerini açıkça anlatacağını, düşündüklerini yazacağını, yıllardır böyle yaptığını, neyi varsa bu yolda çekinmeden vereceğini belirterek Dinle Benden’in bir anlamda vasiyeti, bir anlamda da hesaplaşması olduğunu ve halkına yaşamının hesabını vermesi olduğunu vurguluyor:
“Benim vergim nedir ki, birkaç kitaptır ancak,/ Çobanın armağanı, bilirsin ne olacak?/ Bu kitap da öyledir, amma hazindir sesi;/ Her zaman dile gelmez destanların böylesi./ Bunda hem hikâye var, hem öğüt, hem savunma;/ Biraz da dert dökerek içten içe avunma./ Senin sevgin, yazdıran bütün bunları bana;/ Senin sazın elimde, senden söylerim sana/ …Leyla-Mecnun masalı yoktur bunun içinde,/ Neler geçmişse vardır ömrümün sürecinde./ Bu bir name Yücel’den, yollanılmış adına;/ Sanırım ki, kolayca varacaksın tadına./ Seversen hikâyemi, başka dostlara anlat;/ Beğenmezsen, darılmam, tutma elinde, yırt, at!”
Kırgın bir yüreğin seslenişidir bunlar. Ama bu kırılma yalnızca Yücel’in değil aynı zamanda Cumhuriyet devrimlerinin de kırılmasıdır. Yaşamıyla örtüşen bir toplumsallığın da tarihidir aslında onun yazdıkları. Ülkemizin 2. Dünya Savaşı sonrasındaki yeni politikalara yönelmesiyle Yücel’in “eski devrimci” olarak, eski değerlerin savunucusu olarak siyasetten uzaklaştırılması gereğinin bir sonucuydu. O, işte bu politikalara yanıt olarak kırıldığını ama bükülmediğini vurgulayan bir hesaplaşmaya dönüştürüyordu Dinle Benden’i.
Yücel, Seni Kimler Düşündü şiiriyle, “Bu gönülden destanı senin için yazdım ben;/ Her harfini elimle yüreğime kazdım ben.” diyerek “sevgili vatandaşı”na seslenmeyi sürdürüyor. Başından geçenlerin anlatmakla tükenmeyeceğini; başına gelenlerin “akıllıyı çıldırtacak” derecede olduğunu; kendisini sokmaya gelenlerin her birinin “zehir dilli bir kuyruklu yalan” ve “çıngıraklı yılan” olduğunu belirtiyor. Bizde “biraz sivrilen”in göze battığını, toplumda “önde gelen”in “arkadan tekmelen”diğini; tarihimizin “böyle haksızlıklara” tanık olduğunu ve bunların “milletin sinesinde” yara açtığını; bunun için yurttaşlarının kendilerini kuru lafa kaptırmamalarını ve bilmeden suçlayarak “öz kardeşini” kırmamalarını söylediği bu manzum savunmasına devam ediyor:
“Savunmam farzolmuştu, kılıç ettim kalemi;/ Kalkan ettim onlara has çelikten gövdemi./ O gövde ki, varlığı senden küçük bir parça,/ Kökü tarihe inmiş, seninle asırlarca./ Özü, senin özüne karışmış öylesine, / Dil uzatmak olur mu soydaşın böylesine?../ Köye okul yapanı taşlama, yazık olur;/ Bilgisizlik yüzünden bu vatan arık olur.../ Değişmemiş bir zaman işte Yücel, bu Yücel,/ Bu inanla gidecek gelince ona ecel./ Yirmi milyon nüfusta cahil on beş milyonken,/ Nasıl aylak kalırmış millete gönül veren?/ Bırakmak istememiş hiçbir Türk’ü bilgisiz,/ Kalmamış bir an bile Türk’e bağsız, ilgisiz./ Candan evladı bilmiş senin öz evladını,/ Basmış yanan bağrına sormaksızın adını./ O senin yavrun için her mihnete katlanmış,/ Sendeki öz cevherin kıymetine inanmış./ Okusun, adam olsun kaygusiyle didinmiş;/ Seninle anlaşarak bu inanı edinmiş./ Hem de sen değil miydin köye okul istiyen?/ ‘Bilgi gerek bizlere ekmekten önce’ diyen?..”
Şiirin devamında Köy Enstitülerinin Tonguç ve “bu işe gönül veren hayli arkadaş”la “bin sıkıntı içinde” kurulduğunu, “bu ateşli çalışma”nın göreni şaşkınlığa uğrattığını “Kıraç yurdun yüzünde doğdu yeni bir bahar.” diyerek kendi yavrusunu selamlıyor. Yarınlara Akın Var!.. şiirinde, “Yarını düşünmeyen milletler zorca yaşar” diyerek son üç yüz yılın Türk tarihini “Hasta Adam”lıktan Meşrutiyetlere, Balkan Savaşı’ndan Seferberliğe, işgalden ulusal Kurtuluş Savaşı’na, Cumhuriyet’ten devrimlere kadar şiirleştiriyor:
“Bugün hür geziyorsan borçlusun o günlere… Artık dönecek yer yok burada tutunacaksın;/ Burada uyanacaksın, burada dayanacaksın… Devrimlerin özü bu, Cumhuriyet bu demek;/ Uygarlık ülküsüne inanıp vermek emek!..”
Ellinci Yılım şiirinde çocukluğundan başlayarak yaşamının hesabını verirken 1946’da başlayan kendisine yönelik saldırıların üzerinde duruyor ve “Olmuştu kör dövüşü o devirde siyaset;/ İktidar acz içinde bataktı muhalefet./ Biri gitmemek için diğeri gelmek için/ Uğraşıp dururlardı milleti çelmek için./ Gözleri bürümüştü sade iktidar hırsı./ Bir punduna getirip bir şey olma kaygısı./ Sallamadım birini, boş verdim cümlesine;/ Hakka Hakta kavuştum ben onların tersine.” diyor. En çok da düşman kesilen dostlarına sitem ediyor ve vicdanını dinleyerek “tek başına” girdiği savaşımı kazandığını belirterek şöyle bitiriyor şiirini:
“Sonunda ben kazandım, temize çıktı adım./Zulmetmeye yetmedi kudreti hiçbirinin/ Sonu hüsranla bitmez gerçek gönül erinin.”
Yücel, Ne Kadar Benzemezmişim Bana Ben!.. şiirinde de düşman kesilen dostlarından yakınırken “Dokunmazdı bu kadar dışarıdan olsaydı.” diyor. Kendisini boy hedefi yaptıklarını, gizli gizli kuyusunu kazdıklarını, kendisine akla hayale gelmeyecek iftiralar attıklarını, hem komünist, hem faşist hem antinasyonalist dediklerini,“vicdan sağırlaşınca” aklın hakkı duymadığını söylüyor. Öğrensinler Aslım Ne!.. şiirinde soyunu anlatırken Türk Kime Derler? şiirinde ırkçıları eleştiriyor, Milli Ülkü ve Türk şiirinde milliyetçiliğinin özünü anlatırken Günaydın şiirinde DP diktatörlüğünü eleştirerek 27 Mayıs’ı selamlıyor.
3. “Tarihi Kadim”le Bütünleşmek, İnsan Olmaktır
Öğretmen Okulu yıllarımda Tevfik Fikret’i tanımaya, anlamaya, şiirlerinden bir kısmını ezberlemeye başlamıştım. Ders kitaplarındaki şiirleri dışında bulamıyorduk şiirlerini. (A. Kadir’in Bugünün Diliyle Tevfik Fikret’i ilaç gibi gelmişti birkaç yıl sonra -1970-.) Köy Enstitülü bir öğretmenimiz teksir edilmiş Tarihi Kadim’i verdi bir gün. “Oğlum, işte Tevfik Fikret bu,” dedi. Sevdiğim, saydığım öğretmenlerimizden dolayı merak ettiğim ve içten içe sevdiğim Köy Enstitüleri’ni ve 1946 ile birlikte ülkemizde yaşananları öğrenmeye başladığım o dönemde Hasan-Âli Yücel adını bir de Tevfik Fikret’le birlikte görünce daha bir mutlu olmuştum.
Tarihi Kadim-Doksan Beşe Doğru’ya yazdığı notta şöyle diyordu Yücel:
“Fikret, bütün yaşamında, baskılara, her türlü zorbalığa, dinsel, siyasal, dünyasal, ahretsel tutsaklıklara isyan etmiş bir şairimizdir. ‘Doksan Beşe Doğru’ ile ‘Tarihi Kadim’, yerdeki taçla gökteki tahtın saldırgan baskılarına baş kaldıran bir coşkunluktur. Ona imansız diyenlerden çok daha inanmış olan Fikret’i, öfke duyduğu ermişliklerin yıkıldığı bu devirde hatırlamamak günah olur. Bu iki manzumeyi yayınlamamın nedeni yalnızca yakın bir geçmişteki durumumuzu hatırlatmak ve bu vesileyle içinde bulunduğumuz dönemin en mutlu olanaklarla dolu olduğunu bir kez daha düşündürmektir. Bunlara bir de kendi manzumelerimden birini eklemeye cesaret ettim. Çünkü o da aynı duygularla yazılmıştı; şu farkla ki ben aziz şairin yetişemediği kurtuluş gününü görmek mutluluğuna ulaşmıştım.”
“Eklediği” şiir, içinde “Şarkı karanlıklar ezip boğmada/ O meş’um (uğursuz) gecenin biz seheriyiz!.. Gönlümüz kılıçtır, tenimiz kını/ Orada saklarız vatan aşkını…” dizelerinin de olduğu, “Okuyup okutmak işimiz bizim/ Haram lokma kesmez dişimiz bizim/ Her yerde bulunmaz eşimiz bizim/ Biz yeni hayatın erenleriyiz!” dizeleriyle biten Yeni Hayat şiiriydi.
“Özgür kuşaklar” yetiştirmenin Atatürk’ün, Fikret’in ve onun özlemi olduğunu gösteriyordu bu tavır. Atatürk nasıl ki, “Hiçbir zaman hatırınızdan çıkmasın ki, Cumhuriyet sizden, fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister...” diyerek, “Kimseden yardım beklemem, kol kanat dilenmem,/ Kendi boşluğumda, kendi gökyüzümde, kendim uçarım,/ Eğilmek, tutsaklıktan daha ağır gelir boynuma,/ Fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür bir şairim.” diyen Tevfik Fikret’le bütünleşmişse Hasan-Âli Yücel de hem Tevfik Fikret’le hem Atatürk’le bütünleşmişti. Üçü de baskı yönetimleriyle savaşan, onlara ödün vermeyen kişilikti.
Mustafa Kemal’in “Tevfik Fikret’in Tarihi Kadim’i yok mu, işte o, dünyada yapılması gereken bütün devrimlerin kaynağıdır...” sözlerini ilke belleyen Hasan-Âli Yücel’in yeni harflerle basılan ilk kitap olarak Tarihi Kadim’i seçmesinin anlamı büyüktür.
Tevfik Fikret’in 1912’de yazdığı, A. Kadir’in Türkçesiyle, “Bir uğursuz dönem yine çiğnendi yeminler;/ Çiğnendi yazık ulusun yüksek umudu,/ Kaanun diye topraklara sürtüldü alınlar;/ Kaanun, kaanun diye kaanun tepelendi.../ Boşuna çığlıklar yine, boşuna bu inilti!” dizeleriyle başlayan Doksan Beşe Doğru şiirinin de kitapta ikinci şiir olarak yer alması bilinçli bir seçme eyleminin sonucudur.
“Millet yaşamaz, hakka özlemle solurken,/ Sussun diye vicdanına yumruklar inerse;/ Millet yaşamaz, yüce meclisi aşağılanırken,/ Aldatıp korkutmayla titrer ve sinerse;/ Millet yaşamaz, onun toplumu boğulurken!” dizeleriyle süren; “Düşsün sana, zorbalığa, kapılıp eğilen baş,/ Kopsun, seni bir hak diye alkışlayan eller!” dizeleriyle biten bu şiir de Tevfik Fikret gerçeğini simgeleyen şiirlerden biridir.
Bu kitabın Hasan-Âli Yücel imzasıyla yayımlanması ise, bir edebiyatçının bir başka edebiyatçıyla bütünleşmekten onur duymasıdır aynı zamanda.
4. Bir Edebiyat Öncüsünün “Pazartesi Konuşmaları”
Bu onurlu edebiyatçı, Pazartesi Konuşmaları’nda çeşitli konulardaki düşünceleriyle okurlarının karşısına çıkmıştı. Yapıttaki 2 Haziran 1937 tarihli önsözünde şunları söylüyordu:
“Milli davalarda zapt edilmemiş sıcak heyecanlar, edebi meselelerde olanı olduğu gibi göstermek kaygısı, felsefi düşüncelerde hayatın kendisiyle vasıtasız temasa gelmek cehdi, bu yazıların vücut bulmasında bana hâkim olan esaslardır… en geniş insani düşüncelere bile millet denilen varlığın özünden varılacağına inanıyorum… Ben Schiller gibi güneşin altın sarısından içtiği şarapla mest ve birbirine sokularak bahtiyar bir insanlığın istikbalini kendi milletimin ilerideki mesut günlerinde gören ve bu hayal içinde bütün saadetini bulan biriyim. Bu idealin verdiği kuvvetle yazdım ve aynı idealin vereceği kuvvetle yazacağım.”
Kitabımız başlıklı yazısında; “Her içtimai inanma sisteminin bir kitabı vardır. Bu kitap ona inananlarca kutsal sayılır. Kemalizmin kitabı Nutuk’tur; onu biz Türkler mukaddes tanırız…” (Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 1) diyerek Mustafa Kemal’le düşünsel bağını açımlarken Öz Türkçe Nedir? başlıklı yazısındaki, “Öz Türkçe, Türkçe düşüncedir… Atatürk dil değişiminin anlattığı en büyük gerçeklik işte budur: Kafayı işletmek, düşünmek. Atam oğlu düşündü mü kımıldamaksızın duramaz. Her düşünce bir kımıldamadır. Öz Türkçe, Türk beynindeki kımıldamanın sesidir…” (s. 41) düşünceleriyle dil devriminin sevdalısı ve öncüsü olduğunu gösterir.
9 Mart 1936 tarihli, kısaltmadan aktaracağım düşünceleri Yücel’in edebiyatçılığının temelidir:
“İnsanlar hayatlarında birtakım acılar çekmeye, birçok arzularla yanmaya mahkûmdurlar; istekleri yerine geldiği zamanlarda ise neşelenip kendilerini bahtiyar sayarlar. Müstesnası olmadan hepsi doğarlar, hasta olurlar, ölürler. Bu, onlar için kati ve zaruridir. İçtimai sınıflar, bu doğuşun, bu oluşun ve bu ölüşün ancak şeklini değiştirebilir. Çekilen açılar, duyulan arzular ve saadetler yine türlü şartlara göre başka başka manzaralar gösterirler.
İşte, sanat ve edebiyat, bu acıların, bu arzu ve isteklerin dilidir. Bu duyguları dile getirmek için muayyen bir kültür düzeyine gelip yükselmek, insanlık yolunda ilerlemiş olmak, zekâ ve hislerini terbiye etmiş bulunmak gerektir. Bu hale gelmeye şu veya bu içtimaî sınıftan olmak engel değildir. Adamlığını ve insanlığını duymak lâzımdır. Köprü altında geceler geçirerek bir Maksim Gorki, saraylar içerisinde yaşayarak bir Goethe olmak kabildir.
İbsen, bir tüccarın oğlu idi. Sonra sıkıntılı bir hayat geçirdi. Mizacı, fertçi ve iradeli idi. Danimarka’nın Prusya ve Avusturya tarafından sömürgeleştirilmesine isyan eden ruhu, ona Brand’ı yazdırdı. Brand hangi sınıftan bir düşüncenin eseridir? Bir idealizmin sesi olan bu piyeste, bulunduğu asrın egoizmini, özellikle kendi milletinin kardeş bir millete lâkaytlığını, dağdan inerken rastladığı bir genç çifte haykıran Brand, büyük İsveçli mütefekkirin kendisi değil midir?
Kendisi diye ifade ettiğimiz varlıkta elbette bir cemiyet, bir millet ve daha genişleyerek bütün bir insaniyet bulunabilir; fakat bir sınıf?.. O, bu büyük ve hududu geniş ruh için çok küçük bir şeydir. Nitekim Tolstoy’un, kendilerine haksız yere azap çektirilen insanlara acımasına kontluğu engel olmamıştır. Bu aristokrat ve kapitalist insan, büyük bir servete, bir köylünün çulundan daha aşağı bir gözle bakabilmiştir.
Rusya’da son on beş, yirmi yıl içinde amele arasından yetişen şairlerin eserleri, büyük bir sanat değerine yükselmedikçe zümre edebiyatı halinde kalmış, yükselmiş olanları ise Rus edebiyatının malı olmuştur; filan fabrika amelesinin değil. Onun için bütün dünya kültür tarihinde sınıf edebiyatı diye bir şey aramak faydasız ve yersiz bir dogmatizm yapmaya kalkışmaktır. Sanat ve edebiyat, önce muayyen bir cemiyet, yani millet içinde doğar; ne kadar özlü ve şamil duyguları, görüşleri ihtiva ediyorsa o kadar geniş bir sahada bütün insanlığa mal edilebilir. Bir eser, kişisel kuvveti nispetinde millidir, milli oluşundan aldığı değerle de üniversal olur.” (Sınıf Edebiyatı Yok Milli Edebiyat Vardır, s. 50–51)
1 Haziran 1936 tarihli yazısında; “Henüz milletlerarası kuvvet ve değerde eserler vermemiş olan yeni edebiyatımızın bu yola girmesi için milliyetçi bir edebiyatın var olması lüzumuna inandığı”nı yineleyerek, “Edebiyatımızın her vadisine en yüksek eserleri verecek kudrette olan Türk vicdanını ve hayatını bırakıp başka mevzular aramayı” yanlış bulur. “Biz milli edebiyata gitmek ve ona milletlerarası bir değer verdirebilmek için her şeyden önce milliyetçi bir edebiyat yaratmaya mecburuz.” (Milli Edebiyat, Milliyetçi Edebiyat, s. 53-54) diyor.
Mektepten Memlekete başlıklı yazısında, “edebiyatımızın yarınını endişe ile değil, aydınlık bir ümit ile bekliyoruz” derken (s. 58), bir edebiyat bildirisi niteliğindeki 16 Ağustos 1936 tarihli Halkçı Edebiyat yazısında düşüncelerini şöyle aktarıyor:
“…Odasında masasının başında, meselâ ruh ve irade kudretinin millet hayatında en ileri bir müessir olduğunu anlatmak ve bunu milletin kafasına sindirmek için yapayalnız oturup kendi kendine düşünen bir fikir adamı yahut laboratuarında şu veya bu hastalığın mikrobunu arayan bir doktor hakikatte milyonlarca insanla beraberdir. Onun dimağını işleten âmil, kendi derdine bir çare bulmak değil; kendinden başka ve sevgisi kendi içinde olan birçok insanların ıstırabıdır. İşte biz, bu kütle sevgisine halkçılık diyoruz. Halkçılık, her sahada, siyasette, ilimde, sıhhat ve kültür işinde, sanat ve teknikte tecelli edebilir. Bu duygu öyle bir güneştir ki doğmadığı ülkede ancak ölüm karanlığı vardır.
Edebiyatımızın hâlâ milletlerarası bir değere yükselmemiş olmasının sebebini ben, tam manasıyla halkçı olmayışında buluyorum. Bunun böyle olduğunu son ayda ölümüyle bütün dünya fikir âlemini harekete ve dile getiren büyük Rus edibi Maksim Gorki'nin hayatıyla ve hayatı hakkında söylenmiş sözleri bu sütunlara naklederek anlatmaya çalışacağım. Her hâdiseden ders almasını öğrenmekte bilgilerin en canlısı saklıdır.
Hayatıyla olduğu kadar ölümüyle de insanlığa örnek olabilen Gorki, edebiyatta halkçılığın en parlak tiplerinden biri idi. Gorki ve Sovyet Edebiyatı adlı makalesinde Prof. I. Noussinov diyor ki: Tolsoy, Çehov, Korolenko’ların henüz sağ oldukları ve Dostoyevski’nin eserlerindeki büyük tesirin daha devam ettiği ve sembolistlerin revaçta bulunduğu bir devirde, genç Gorki edebiyat cephesinde işçilerin bayrağını kaldırdı. O devirde Dostoyevski gözlerini ‘Mağrur adama tâbi ol!’ diyerek dünyaya kapatmıştı, Tolstoy fenalığa mukavemet etmemeyi ileri sürüyordu, Çehov yorgun, kırgın ve en yüksek hikmetin itaatte olduğuna inanan insanları takdir ediyordu. Genç sembolist, okuyucularını mistik hayallerden örülmüş bir âleme alıp götürüyorlardı. İşte Gorki, böyle menfî bir dünya görüşünün hâkim olduğu bir sırada halk içinde yaşadığı ve ona varlığını bağladığı için müspet insan iradesini kendine baş düstur olarak kabul etti. Bu müspet iradenin tecellisi mücadeleden başka ne olabilirdi? Nitekim Gorki, bütün hayatında büyük bir cemiyet ve halk savaşçısı oldu. Edebiyatı kuru bir söz hünerciliği halinden çıkardı. İşleyen ve düşünüp duyan bir adamın iştiyaklarını, halka kudret ve ruh verici sözlerini nakle vasıta olan bir edebiyat yarattı. 1930’da Sanat Üzerine Konuşmalar’ında şöyle yazıyor:’Ben hiçbir zaman kendimi sadece yazıcı olarak hissetmedim ve etmem. Bütün hayatımca ben, şu veya bu içtimaî iş sahasında çalıştım ve bugüne kadar bu türlü çalışmanın tadını kaybetmedim.’
Gorki bütün hayatında, bu duyuşun tesiriyle üç büyük vazife gördü. Edip ve dram yazıcısı olarak içtimaî hayatın en hakikî numunelerini yarattı. Halkçı olarak halk hayatının en ehemmiyetli hâdiselerini göz önüne alıp ona bakmayanlarla şiddetli bir savaşa girişti. Edebî hareketlerin başı olarak genç istidatların yetişmesinde, edebî mekteplerin kurulup kuvvetlenmesinde büyük bir otorite oldu. Halk için, onun her sahadaki refah ve saadeti için her türlü yazı yazmakta tereddüt etmedi. Bir elektrik dinamosu gibi çalışan bu adam, hikâye, dram, roman, edebiyat tenkitleri, hatta hasat, çocuk oyunu ve oyuncakları, kadın kuruluşu ve kızıl ordu üzerine cilt, cilt yazılar yazdı. Onun bütün bu emekleri boşa gitmemiştir. Her şeyden önce kendi memleketinde milyonlarca insan tarafından tanındı ve sevildi. Cenaze merasiminde parti merkez heyeti ve komiserler meclisi adına söz söyleyen V. Molotov, Gorki için şöyle demiştir: ‘Lenin'in ölümünden sonra memleketimizin ve insanlığın uğradığı en ağır kayıp, Gorki’nin ölümü olmuştur.’ Dünya tarihinde büyük bir eserin sahibi olan Lenin’le adını beraber andırmaya muvaffak olan Gorki, kendi memleketi dışında da âlemşümul bir ün ve sevgi kazanmıştır. Yalnız son aylarda, dünya matbuatında onun için yazılmış yazılar, koca bir kitap serisi olur.
İnsanoğlu böyledir, ona ne verirsen kendisinden onu alabilirsin. Verdiğin bir kalp ise alacağın, bir kalbin alabileceği kadar sevgidir. Onun yaşama kudretini arttıracak bir şey vermişsen, ondan daha özlü yaşaman için kudret alabilirsin. Onu zarara uğratmışsan ondan faydalanacağını umma. Halkçılık, halktan, karşılık ne alacağını bile hesaba katmadan ona varından ve varlığından isteye isteye verebilmektir. Halkçılığın ilk şartı, onun acılarını ve isteklerini kendimizde duyabilmektir. Bu ıstıraplardan çekinmemeliyiz. Her acı bir yangındır. Büyüklük yanan ruhlara bir damla olsun su olabilmektir. Romain Rolland ne güzel söylüyor: ‘Gorki, Dante gibi cehennemden çıkan adamdır; fakat onun gibi tek başına değil, ıstırap yoldaşlarını beraber çeken ve onları da kurtaran adam’.” (s. 60–63)
Yapmak ve Tenkit etmek yazısında, “Yaratmak her şeyden önce dimağ meselesidir. Fikirler orada doğmadıkça dışarıya hiçbir eser aksedemez. Şu halde yaratmak, yaşamak ve yaşadığını yaşatmak isteyenler, evvela düşünme yolunda kendilerini terbiye etmelidir. Çünkü fikir hava gibidir, daima genişlemek, yayılmak ister. Boş saha buldu mu orayı doldurur, dolu sahada ise orayı kendinden önce doldurmuş madde ile savaşa girer. Onun içindir ki fikir, kendiliğinden hareket eden bir kudrettir ve daima fiil haline gelmeye çalışır…Siyaset ve sanat hayatında iş yapamamış, eser verememiş olanların sadece tenkit yoluna sapmaları, bu kendini tutuş halinin ruhtaki boşalmalarından başka bir şey değildir.” (s. 68, 70) diyor.
Bir soruya verdiği yanıttaki düşünceleri de anlamlıdır: “Edebiyatımızın realizme gitmesini isterim… Edebi eserlerimizin memleket içinde çok az yayılışı ve halka inmeyişi, realiteleri görmek ve göstermekteki pozitif terbiyeden bence mahrum oluşumuzun neticesidir. Okuduğu bir romanda on bin kişi kendini bulamıyorsa o romanın kahramanı bir varlığın değil, bir yokluğun mümessili demektir.”…Bizim edebiyatımızın realist olabilmesi için ediplerimizin yalnız yazıcı değil, okuyucu da olması lazımdır. Kültür ufkunu genişletmemiş bir göz, hayalinin dar cumbasında sık bir kafesin ardında kâinatı seyreden bir kadın gibidir….” (Bana Sordular, s. 77)
Kendimizi Bilelim başlıklı yazısında, “Sokrat ‘Kendini bil!’ demiş. Ferdin kendini tanıması ne kadar lüzumlu bir şey ise cemiyetin de aynıyla dününü, bugününü bilmesi o kadar kuvvetli bir zarurettir… Bir milletin kendini bilmesi demek, fertlerinin mensup olduğu büyük kütleyi tanıması demektir. Başkaları bizi öğrensin istiyorsak, her şeyden önce kendimizi bilelim.” (s. 88) derken, Okumak başlıklı yazısında, “Yazık okumaya alışmamış, onun tadını almamış olanlara. Onlar, ıssız bir âlemde, yapayalnız yaşayan mahkûmdurlar.” (s. 104) düşünceleriyle okumanın, bilgilenmenin, bunun için de edebiyatla bütünleşerek yaşamanın zorunlu olduğunu öğretmenliğini yapıyor.
Pazartesi Konuşmaları’nın 123–130. sayfalarında yer alan Kısa Sözlü Düşünceler adını verdiği aforizmalarıyla da yol göstericiliğini sürdürüyor Yücel. Birkaç örnekle yetinelim: “Gaye olması en tehlikeli vasıta, paradır… Şiir aşkın ilk hecesi, şaironun kekemesidir… Bahar kokuların senfonisidir… Sanat, güzelliği yakalayabilmektir. Onun için sanatkâr, alevi tutmak isteyen bir çocuğa benzer… Kendini adam etmeye çalışmayanlar, başkalarının adamı olmaya mahkûmdurlar.”
5. Bir “İyi Vatandaş”, Bir “ İyi İnsan”
Hasan-Âli Yücel, İyi vatandaş olmak için iyi insan olmanın zorunluluğunu anlatan İyi Vatandaş İyi İnsan adlı yapıtında MÖ 5.-6. yüzyıllarda yaşayan en eski üç ahlakçı (Buddha, Konfiçyus, Sokrates), tek tanrılı üç büyük din (Musevilik, Hıristiyanlık, Müslümanlık), tek insan üç çevre (aile, okul, meslek), topluluklar ve toplulukların birliği (millet, devlet, insanlık) ve çıkış (hak ve vazife) bölümlerinde insanı ve insanları inceliyor.
“Bu kitabı şüphesiz okuyucularım için yazdım. Fakat itiraf edeyim ki, yazma sebepleri arasında kendim de varım. Ömrümün otuz beşten elli beş yılına kadar süren devresinde politika içinde yaşamış olmam dolayısıyla hakkımda verilmiş doğruya uyan veya uymayan hükümler, bana bugüne kadar edindiğim bilgi ve tecrübeleri bir arada açıklama ihtiyacını duyurmuştur. Beşer kaderinde tahammülü en güç olan olay, anlaşılmamak, bundan da ağırı, ters ve yanlış anlaşılmak; daha da zorlusu Ne kadar benzemezmişim bana ben!.. dedirtecek şekilde anlatılmaktır. Ne yapalım ki insanlar, cinsdaşlarına karşı her zaman adalet üzre olamıyor ve her zaman tarafsız kalamıyor. Nitekim aynı haksızlıklar, şahsım için pervasızca reva görülmüştür. Bu hale bakıp, Goethe'nin dediği gibi, hayat ve hürriyetimizi, hatta bazen fikri şeref ve beşeri haysiyetimizi korumak için her gün yeniden mücadeleye ve durmadan kendi hakikatimizi savunmaya mecbur oluyoruz.” cümleleriyle sunduğu İyi Vatandaş İyi İnsan adlı yapıtında en eski üç ahlakçıyı, üç büyük dini, insanı, çevreyi, toplumu anlatırken insana tuttuğu aynayla insanı anlamaya ve anlatmaya çalışan Yücel, kitaba yazdığı Giriş’te “Feyz almak isteyenler ışık kaynaklarına yaklaşıp onlardan nur alırlar. İnsanlığın böyle ahlak ve fazilet güneşleri vardır. İşte bu kitapta o feyiz ve hakikat saçan varlıklardan en mühimlerini bulacaksınız.” (s. 14) diyen Yücel, şu cümleleriyle de insan olmanın önemini vurguluyor: “Bizim insanımızın ilk vazifelerinden biri, insanlarımızı tanımak, ölçmek, kadir ve kıymet bilmeyi öğrenmektir. Bunu yapamadığımız takdirde, milli hayatımızın her alanında Diyogenes gibi fenerle insan aramaya mecburuz.” (s. 267)
Mustafa Şerif Onaran, Deneme Yazarı Olarak Hasan-Âli Yücel başlıklı bildirisinde Yücel’in yazılarıyla ilgili olarak şunları söylüyor: “Hasan-Âli Yücel, yazıda biçemin önemine inanan bir denemecidir. İyi düşünmenin yeterli olmadığına, iyi yazmak gerektiğine inanır. ‘Biçemin olmadığı yerde ne mimari vardır, ne resim, ne de edebiyat’ der. Seçili bir özdeyiş halinde biçemi şöyle tanımlar: ‘Özü olanın, herhalde kendine has bir izi olur.’ Bu söz eskilerin ‘Üslûb-u beyan ayniyle insan’ sözünün bir başka söylenişi gibidir. Kendi kişiliğini yansıtan yazıları, Batı düşüncesinin yerleşmesine yardımcı olmuştur. Batı düşüncesini benimseyen insan; yaşamı ilkelere bağlayan, ciddi olan, işleri dizgeli bir düzen içinde yürüten, oluruna bırakmayan kişi olarak nitelenmektedir… Hasan-Âli Yücel, yazılarında özgürlük kavramı üzerinde özellikle durmaktadır. Toplumsal değişimin; duruk, ümmetçi bir toplumdan, devingen, ulus toplumuna dönüşmesinde; insanın kul olmaktan çıkıp birey olma aşamasına ulaşmasının payı olduğuna inanmaktadır. Bu nedenle özgürlük kavramının ayrıntıları üzerinde durmakta, denemelerinde bu konuya geniş yer ayırmaktadır.” (Hasan-Âli Yücel Günleri, s. 120-122)
6. Edebiyat Tarihçisi Hasan-Âli Yücel
Başaran’ın, “Hasan-Âli canlı bir anıt/ Uyanan, gelişen ülkemizde… O değil mi zamanı sorguya çeken…” dediği ve yukarıdaki bölümlerde bir edebiyat öncüsü, edebiyatın düşünsel mimarı ve uygulayıcısı olarak da tanıdığımız, ilk yazı ve şiirlerini Dergâh, Yarın, Yeni Mecmua ve Hayat dergilerinde yayımlayan Hasan-Âli Yücel’in Sanat Musahabeleri, Goethe: Bir Dehanın Romanı, Mevlana’nın Rubaileri, Fransa’da Kültür İşleri, Fazıl Ahmet: Hayatı ve Eserleri, İçten Dıştan, Kıbrıs Mektupları, İngiltere Mektupları Kültür Üzerine Düşünceler, Geçtiğim Günlerden ve 3 ciltte toplanan Hürriyet Gene Hürriyet gibi birçok kitabında da onun önder edebiyatçılığından izleri görüyoruz.
Dinle Benden dışında Dönen Ses, Sizin İçin: Çocuklara Şiirlerim, Dört Hayvan Bir İnsan, Mevlana adlı yapıtlarda şiirlerini okuduğumuz, “Tarih mekânı zamanlaştırma ilmidir.” düşüncesiyle edebiyatı tarihselliği içinde veren, yeni bir toplum düzenini ve bu toplumun yeni insanının yaratma savaşımını, çağımızın “Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan” diyen Pir Sultan’ı gibi veren Hasan-Âli Yücel, eğitim ve kültürümüze kattığı onlarca kurumun, aydınlığın, güzelliğin yanı sıra, 1940’lı yıllarda Tercüme Bürosu aracılığıyla dünyanın Doğu ve Batı uygarlıklarının dününden ve bugününden yaptırdığı çevirilerle ve 1956 yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’nı kurarak Cumhuriyetin evrensel kültürü bilen, donanımlı kuşaklara sahip olmasını isteyen ve bunu başaran bir aydındır. Sabahattin Eyuboğlu “Bir kişinin atacağı dev adımlardan çok, bin kişinin atacağı insan adımlarını istiyordu Yücel.” derken onun Türk toplumuna yaptığı büyük katkıları vurguluyordu.
Hasan-Âli Yücel’in edebiyat tarihi üzerine yazdığı Türk Edebiyatı’na Toplu Bir Bakış, Türk Edebiyat Numuneleri ve Edebiyat Tarihimizden, Türk Edebiyatı Nümuneleri (Hıfzı Tevfik Gönensay ve Hamamizade İhsan’la), Türk Edebiyatı (Abdülkadir ile birlikte) adlı kitapları da hâlâ eskimeyen yapıtlar olarak edebiyatımızı aydınlatmaya devam ediyor.
Edebiyatımıza Toplu Bir Bakış’ta, başlangıçtan sonra halk edebiyatı bölümünde milli destanları, saz şairleriyle halk şiirlerinin incelemelerini içeriyor. Tekke edebiyatı bölümünde, Türklerde tasavvufun doğuşunu, tekke edebiyatının değerini ve Türkçe dini metinleri üçüncü bölümde ise doğuşundan başlayarak divan edebiyatını ele alıyor, temellerini ve değerlerini inceliyor. Divan edebiyatı konusunda şunları söylüyor Yücel: “Milli kültüre yararı dokunmayan Divan edebiyatı beşeri kıymeti itibariyle de çekilen emeğe uygun bir değer taşımıyor. İnsanı görüş ve gösterişte, beşer tabiatını canlı bir noktasından yakalayıp anlatacağına, dış tasvirleri ve kelime oyunları yaparak teferruatla uğraşmıştır.”
Şükran Kurdakul, Hasan-Âli Yücel’in Edebiyat Tarihçiliği başlıklı yazısında (Hasan-Âli Yücel Günleri, s. 102–105), Edebiyatımıza Toplu Bir Bakış’ın özgünlüğünü günümüzde de koruduğunu” söylüyor.
Edebiyat Tarihimizden adlı yapıtında ise Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu eksen alarak, onun yetiştiği yıllar içindeki edebiyat hareketlerini, yapıtlarını değerlendirirken karşıt ve yandaşı olduğu görüşleri de inceleyen Hasan-Âli Yücel, böylece, “özellikle 1908’den sonraki değişimlerin getirdiği hareketli ortamı yansıtma” amacına ulaşıyor.
Sonuç: Devrimci, Yurtsever, Saygın Bir İnsan
Alev Coşkun, Hasan-Ali Yücel’le ilgili yapıtına yazdığı sunuşta, “Yücel, kendisini Atatürk’ün Aydınlanma Devrimi’ne adamış, devrimci ve yurtsever bir kuşağın en önde gelen simgesiydi. 1946’dan ve özellikle 1950’den sonra karşıdevrimciler tarafından birinci hedef seçildi. Yücel yılmadı, yalnız kaldı ama saygın duruşundan ödün vermedi, savaşımını sürdürdü. Bu kitap işte bu yurtseverin, gerçek Atatürkçü, ulusalcı ve saygın duruşun öyküsüdür.” diyor.
Edebiyatla insanın insan kılınması erdeminin bu saygın, ödünsüz, yurtsever, devrimci aydınlanmacısının adı Cumhuriyetimizin onur madalyasıdır.
*
HASAN-ÂLİ YÜCEL’İN EDEBİYATLA İLGİLİ YAPITLARI: Türk Edebiyatı Nümuneleri (Hıfzı Tevfik Gönensay ve Hamamizade İhsan’la, 1926), Sanat Musahabeleri (1928), Tevfik Fikret: Tarihi Kadim ve Doksanbeşe Doğru (1928), Mevlana’nın Rubaileri (1932),Goethe: Bir Dehanın Romanı (1932), Türk Edebiyatına Toplu Bir Bakış-I (1932), Dönen Ses (1933), Askerlik, İdare ve Siyaset İçin Istılah Olabilecek Türkçe Sözler (1933), Türk Edebiyatı (Abdülkadir ile birlikte, 1934), Fransa’da Kültür İşleri (1936), Pazartesi Konuşmaları (1937), Fazıl Ahmet: Hayatı ve Eserleri (1937), Sizin İçin: Çocuklara Şiirlerim (1937), İçten Dıştan (1938), Dört Hayvan Bir İnsan (1943), Mevlana (1952),Hürriyete Doğru (1955), İyi Vatandaş İyi İnsan (1956), Kıbrıs Mektupları (1957), Edebiyat Tarihimizden-I (1957), İngiltere Mektupları (1958), Hürriyet Gene Hürriyet-I (1960), Dinle Benden (1960), Hürriyet Gene Hürriyet-II/III (Hazırlayan Canan Eronat, 1966, 1998), Kültür Üzerine Düşünceler (Hazırlayan Canan Eronat, 1974), Geçtiğim Günlerden (Hazırlayan Canan Eronat, 1990).
HASAN-ÂLİ YÜCEL HAKKINDAKİ KİTAPLAR: Hasan-Âli Yücel/ Hayatı ve Eserleri, Behçet Kemal Çağlar, 1937; Hasan-Âli Yücel/ Hayatı Seçme Şiir ve Yazıları, Murad Uraz, 1938;Öner ve Yücel Davası, Kenan Öner, 2 cilt, 1947; Hasan-Âli Yücel, Şakir Tarihmen, 1962;Hasan-Âli Yücel ile Hesaplaşma, Nejdet Sançar, 1947; Hasan-Âli Yücel, Hayatı, Mehmet Emiralioğlu, 1967; Eğitimimizde ve Köycülüğümüzde İki Anıt: Hasan-Âli Yücel-Hakkı Tonguç, Süleyman Edip Balkır, 1969; Hasan-Âli Yücel’i Anma Toplantısı, Dr. A. Ferhan Oğuzkan (Yayına Hazırlayan), 1992; Atatürk’ün Destanlaşan Milli Eğitim Bakanı Hasan-Âli Yücel, M. Rauf İnan, 1995; Hasan-Âli Yücel Günleri (Edebiyatçılar Derneği) 1997;Hasan-Âli Yücel Anma Kitabı/ Çeviri: Ekinler ve Zamanlar Kavşağı, Hasan Anamur (Hazırlayan), 1997; Hasan-Âli Yücel ve Türk Kültür Reformu, Mustafa Çıkar, 1997; Köy Enstitüleri ve Köy Eğitimi ile İlgili Yazıları, Konuşmaları, Mustafa Erdoğan (Yayına Hazırlayan), 1997; Hasan-Âli Yücel’e Armağan (Birleşmiş Milletler Türk Derneği), 1997;Tanpınar’dan Hasan-Âli Yücel’e Mektuplar, Canan Yücel Eronat (Hazırlayan), 1997;Doğumunun 100. Yıldönümünde Hasan-Âli Sempozyumu, İzmir Üniversiteleri Öğretim Elemanları Derneği (İZÜNİDER), 1998; 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel, Songül Boybeyi (Yayına Hazırlayan), 1998; Eğitimde Çığır Açan Devrimci-Hasan Âli Yücel, Alev Coşkun, 1999; Özgürleşme Yolunda Unutulmuş Bir Uğrak Hasan-Âli Yücel-Kenan Öner Davası, Feyzullah Ertuğrul, 2000; Hasan Âli Yücel’in Tasavvuf Dünyası-Mevleviliği, Ahmet Günersayar, 2002; Hasan Ali Yücel ve Türk Aydınlanması, A. M. Celal Şengör, 2002; Hasan Âli Yücel, Aydınlanma Devrimcisi, Alev Coşkun, 2007.
ÖNER YAĞCI
“Çare Fikret’in dediğidir; Hak (doğru) bellediğin yolda yalnız gideceksin… Üzülmemeli, çünkü hak (doğruluk) yolunda yalnız kalındığı görülmemiştir.”
“Biz, yarınların insanlarıyız. Emeklerimizi, bilgi ve duygularımızı, yaptığımız bütün işleri bizden sonra geleceklere bir miras değil bir vasiyet olarak terk ediyoruz.”
“İyilik bir su, bırak aksın/ Gönül denen bu çeşmeden./ Sen de böyle yapacaksın,/ Hiç karşılık beklemeden./ Su yerine iyilikle dol,/ Yavrum adsız bir çeşme ol.”
“Dört kelime ile tekrar edeyim: Biz milliyiz. Türk olarak resimde ışığımızı, musikide sesimizi, edebiyatta duygumuzu ve fikrimizi söylemek istiyoruz ve yaptığımız müesseselerde bunun tohumunu atıyoruz.”
“İstediğim bu idi devlet bağsız, vatan hür;/ Bu bağımsız vatanda Türk’e rahat bir ömür.”
“Garplılarınkinden daha geniş olarak, nerede insan zekâsının bir eseri varsa onu içine alan bir Hümanizma kurma yolundayız… Türk hümanizması, beşer eserine istisnasız kıymet veren, ona zamanda ve mekânda hudut tanımayan hür bir anlayış ve duyuştur.”
“İlimde hürriyet, fikirde hürriyet demektir.”
Hasan-Âli Yücel
Giriş: Hasan-Âli Yücel’i Tanımak
1789 Fransız Devrimi’nin siyasal ve toplumsal etkilerinin Avrupa’nın hemen hemen bütününe yayıldığı 19. yüzyıl başlarında ülkemizde de siyasal, toplumsal, kültürel ve felsefi anlamda bütünsellikten ve derinlikten yoksun bir Batılılaşma düşüncesinin ve bu düşünce doğrultusundaki ilk girişimlerin başladığı görülür.
Fransız Devrimi’nden 40 yıl sonra yayımlanan 1839 Tanzimat Fermanı, bütünsellikten ve derinlikten yoksun olsa da bu doğrultudaki atılımların ilk kanıtıdır. 1876 ve büyük dönüşümler sağlamayı amaçlayan 1908 Meşrutiyetlerinin modernleşme atılımlarının sonuçsuz kalmasının nedeni de yeterli düşünsel temellerin atılamamasındandır.
Cumhuriyet Devrimi ise, en eski uygarlıkların merkezi olan Anadolu’da, Mustafa Kemal’in öncülüğünde Rönesans’ın sağlanması amacıyla ve Hümanizma’nın coşkusu, birikim, tutkusu temelinde birbirini tamamlayan devrimlerle bir bütünselliği yakalayan, aynı zamanda güçlü ve gerçek bir dönüşüm sağlayarak her alanda derinliğe ulaşan büyük bir Batılılaşma, çağdaşlaşma atılımıdır.
Hasan-Âli Yücel, Mustafa Kemal’in gördüğü bu atılımın zorunluluğunun ışığını alnında ilk duyumsayan, bu doğrultuda düşünsel ve pratik öncü adımlarını atan ilk büyük aydınlardandır. “Atatürk’ün yeni bir ulus yaratma projesini Hasan-Âli kadar kim kavrayabildi bugüne kadar?” diye soran Vedat Günyol, Yücel’i, “Türk düşünce dünyasına hümanizma açısından yeni ufuklar açma yolundaki… olağanüstü, gönülden, kafadan, yürekten, ver Allah ver cömert, Türk insanına yönelik, onu bilinçlendirme atılımında onurlu” bir insan olarak değerlendirmenin doğru olduğunu düşünüyor. (Hasan-Âli Yücel Anma Kitabı, s. 3)
Hasan-Âli Yücel, dünya kültür birikiminden özümlediği bir sentezle yurdumuzun aydınlıklara kavuşması için ömrünü humus eden bir düşünce ve eylem adamıdır. Onun büyük boyutlu, çok yönlü, derinlikli, zengin düşünce dünyasını ve eylemini oluşturan birikimin kaynağını, düşünsel üretimlerine ve gerçekleştirdiklerine bakarak şöyle belirleyebiliriz:
Ona kaynaklık eden, insanlığın büyük kültürüne katkılarıyla var olan bilgelerden başlamalıyız.
“Seni bildim bileli,/ ey balçık dünya,/ başıma nice belalar geldi,/ nice mihnet, nice dert./ Seni sırf beladan ibaret gördüm,/ seni sırf mihnetten, dertten ibaret.” diye tanımladığı dünyayı sevginin ve hoşgörünün mekânı kılmak için uğraşan Mevlana, Doğu’nun büyük bilgesi olarak “Ya olduğun gibi görün,/ Ya göründüğün gibi ol.” diyordu.
Batı edebiyatında Doğu ile Batı’yı en iyi harmanlayan, tek ve büyük bir dünya kültürü için “Weltliteratur” kavramıyla büyük insanlığı arayan Goethe, “Işık, biraz daha ışık!” diyordu.
“Kıran da olsa kırıl fakat bükülme sakın!” anlayışıyla yaşayan Tevfik Fikret, “Hak bellediğin yolda yalnız gideceksin!” diyordu.
“Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür” ilkesiyle yola çıkan Mustafa Kemal Atatürk, “Cumhuriyet sizden fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür nesiller ister.” diyordu.
Mevlana, Goethe, Tevfik Fikret ve Mustafa Kemal Atatürk’ün, bu dört büyük insanın aktardığım sözlerini yaşam biçimi kılan devrimci, aydınlanmacı, hümanist, gerçekçi bir bilgenin insana, edebiyata yaklaşımı, edebiyatçılığı, insana ve edebiyatımıza katkıları üzerine hazırladığım bu bildiride; “Türk Rönesansı”nı oluşturmaya ömrünü adayan; “Mühim olan şu veya bu değil kim olduğumuzu bilmektir.”, “Benim ülküm yurdun cennet olması.” diyen; “Bende korku arama.” deme cesaretiyle bükülmeden yaşayan; Yaşar Nabi Nayır’ın sözüyle “Aklıyla batıda, gönlüyle doğuda bir düşünce adamı”, “Efsane Milli Eğitim Bakanı”, kültür, eğitim, edebiyat, siyaset, düşünce ve eylem adamı olan Hasan-Âli Yücel’e bir açıdan, edebiyat alanından baktım. Onun Türk toplumunun geleceğinin mimarı olarak edebiyata yaklaşımını, edebiyatçılığını, yaşamımdaki etkilerinden, katkılarından yola çıkarak dünümüzdeki birçok kuşağı nasıl etkilemiş olduğunu, yarınımızdaki yeni kuşakları da etkilemesinin zorunluluğunu belirterek anlatmaya çalıştım.
1. İlk Buluşma/ Harita, Anahtar, Işık: Klasiklere Önsöz
1938–1946 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı yapan, kısa yaşamına sığdırdığı ölümsüz yapıtlarıyla, birçok konudaki öncülüğüyle, büyük ve görkemli başarılarıyla, ülkemize kazandırdıklarıyla Cumhuriyetimizin büyük bilgelerinden biri olan Hasan-Âli Yücel adı belleğime çocukluğumda girmişti. Kitabın kıt olduğu ama Cumhuriyet sevdalısı öğretmenlerin ülkenin geleceği olan, kendilerine emanet edilen öğrencilerine bin bir coşkuyla, özveriyle, karşılarına dikilen engelleri aşmaya çalışarak bu sevdayı öğrettikleri yıllardı.
Önce Yerköy Ortaokulu, sonra Tokat İlköğretmen Okulu yıllarımda okuma sevgisi aşısı tutmuş, okuma sevgisini yaşamının bir parçası haline getirmiş bir öğrenci olarak okul kütüphanelerinde bir hazine gibi keşfettiğim “klasikler” kendimi tanımamda, yaşamı algılamamda ve gerçek bir insan olarak yaşama katılmamda bana yol gösteren ışıklar oldu.
“Işıklar” dedim, bu ışıklar tarihin ve coğrafyanın, bugünün ve yarının gizemlerini bilinen gerçeklere dönüştürmemin anahtarları oldu bana. Bu “anahtarlar”la Gazi Eğitim Enstitüsü Türkçe Bölümü’nün kapısını açma fırsatıyla buluştum. Bu anahtarlarla aydınlıkçı, devrimci, gerçekçi edebiyat geleneğimizin bir halkası olma cesaretini buldum kendimde. Öyle biliyor ve inanıyorum ki bu ışıklar, yalnızca benim ve kuşağımın değil benden önceki birkaç kuşağın daha yaşam anahtarları oldu. Şimdiki zamanı yaşayan kuşaklar olarak Hasan-Âli Yücel’i doğru bir yöntemle ve biçimle bugüne ve geleceğe aktarmayı başarıp becerebilirsek yaşayacak yeni kuşakların da yaşam anahtarları olacağına kesinlikle inanıyorum.
Bir insan için kitapla ve edebiyatla bütünleşmiş, anlam kazanmış bir yaşama sahip olmaktan daha değerli ne olabilirdi, üstelik kendisi gibi birçok insanın da benzer değerlerle donanmış olduğunu görmekten daha güzel ne olabilirdi gibi soruların yanıtlarını ararken bu değerli yaşam armağanının anlamını düşünmeye başladım. O yıllarda karşılaştığım ve bir kutsal kitap gibi her satırını anlamaya çalışarak neredeyse ezberlediğim bir metin, benim kitaplarla kardeş kılan bu serüvenimde en önemli “harita” oldu. Yaşam haritam olan ve belki de yurt sevdasıyla dolu aydınlanma ve devrimci bir insan olabilme serüvenimi, edebiyatçılığımı borçlu olduğum bu metnin altında, bir daha aklımdan çıkmayacak bir ad, “Hasan-Âli Yücel” yazıyordu.
Bu metnin yazarı; kitapla ve edebiyatla bütünleşmiş, anlam kazanmış bir yaşama sahip olan insanlar yaratmayı düşleyen; yarattığı bu insanları birbiriyle buluşturarak kaynaştırmayı amaçlayan; yaşamı anlamlı kılmayı bir toplumun tümüne yaygınlaştırma çabasına ömrünü veren bir insandı. Üstelik bu insanın çabası sonuç almıştı. Kul olarak, ümmet olarak yaşayan insanlar topluluğu, Cumhuriyet’in özgür yurttaşları olarak ve insanlık değerleriyle bütünleşmiş yerel ve ulusal değerleriyle toplum ve ulus haline gelme sevdasını yaşamaya; özgürleşme, çağdaşlaşma atılımlarını sürekli kılmak için savaşımlara girmeye başlamıştı.
Bir insan için bundan daha değerli ne olabilirdi?
Yücel’in klasiklere yazdığı “önsöz” olan bu “harita”da gördüğüm, bu değerli armağandı:
“Hümanizma ruhunun ilk anlayış ve duyuş merhalesi, insan varlığının en müşahhas şekilde ifadesi olan sanat eserlerinin benimsenmesiyle başlar. Sanat şubeleri içinde edebiyat, bu ifadenin zihin unsurları en zengin olanıdır. Bunun içindir ki, bir milletin diğer milletler edebiyatını kendi dilinde, daha doğrusu kendi idrakinde tekrar etmesi, zekâ ve anlama kudretini o eserler nispetinde artırması, canlandırması ve yeniden yaratmasıdır. İşte, tercüme faaliyetini, biz, bu bakımdan ehemmiyetli ve medeniyet davamız için müessir bellemekteyiz. Zekâsının her cephesini bu tür eserlerin her türlüsüne tevcih edebilmiş milletlerde düşüncenin en silinmez vasıtası olan yazı ve onun mimarisi denen edebiyat, bütün kütlenin ruhuna kadar işleyen ve sinen bir tesire sahiptir. Bu tesirdeki fert ve cemiyet ittisali zamanda ve mekânda bütün hudutları delip aşacak bir sağlamlık ve yaygınlığı gösterir. Hangi milletin kütüphanesi bu yönden zenginse o millet, medeniyet âleminde daha yüksek bir idrak seviyesinde demektir. Bu itibarla tercüme hareketini sistemli ve dikkatli bir surette idare etmek, Türk irfanının en önemli cephesini kuvvetlendirmek, onun genişlemesine, ilerlemesine hizmet etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemeyen Türk münevverlerine şükranla duyguluyum. Onların himmetleri ile beş sene içinde, hiç değilse, devlet eli ile yüz ciltlik, hususi teşebbüslerin gayreti ve gene devletin yardımı ile, onun dört beş misli fazla olmak üzere zengin bir tercüme kütüphanemiz olacaktır. Bilhassa Türk dilinin, bu emeklerden elde edeceği bu büyük faydayı düşünüp de şimdiden tercüme faaliyetine yakın ilgi ve sevgi duymamak, hiçbir Türk okuru için mümkün olamayacaktır.
(23.6.1941)
Maarif Vekili Hasan-Âli Yücel”
Metindeki “merhale-aşama, müşahhas-somut, müessir-etkili, tevcih-yönelme, ittisal-buluşma…” gibi o zamanlar anlamadığım birkaç sözcüğü öğretmenlerimden, sözlüklerden öğrenerek kavramaya çalıştığım bu yol haritasının kılavuzluğunda defineler peşinde koşan bir gezgin gibi oldum. İyi bir okur olmak, okumayı yaşamımın bir parçası haline getirmek, ardından yazar olmak, yapıtlar sunmak bu gezginliğimin sonuçlarından oldu. Yaratma özgürlüğüyle tanışmakla başlayan bu serüvenimde en somut olarak, çok yıllar sonraCumhuriyet Dönemi Edebiyat Çevirileri Seçkisi’ni (Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999) hazırlarken bana ışık tutan bu önsöz oldu. 60 yıl sonra bile ışık ve anahtar olmaya devam eden bir sayfalık bir bildiridir bu “önsöz” diyebilirim.
Onun klasiklerinin açtığı yolda insanlığın tüm birikiminin yer aldığı dünya coğrafyasının ve bütün bir insanlık tarihinin çeşitli kesimlerinde insanın ve toplumların durumlarını, duygularını, duyuşlarını, serüvenlerini, arayışlarını gördüm. Düşlerden anılara, mitolojiden gerçekliğe, mistiklikten bilince, yaratıcılıktan gelecekçiliğe uzanırken insan olmanın onuru ve kıvancıyla dolduğumu duyumsadım. Bu duyumsamadır ki insanı insan yapan özelliklerin neler olduğunu öğretti bana. İnsanın yurdunu sevmesinden özgürlüğe, ülkesinin bağımsız olmasından eşitliğe varmasını amaçlayan bu özelliklerin savunulan değerlere dönüşmesiyle artık “insan” olmaya başlaması ve “büyük insanlık” sevdasıyla bütünleşmesi kaçınılmaz hale geliyordu.
Bir yaşamın anlamlı olması için daha ne gerekirdi?
2. “Dinle Benden” ki “Hikâyem ve Savunmamdır”…
Hasan-Âli Yücel’le ikinci buluşmam Dinle Benden’le oldu. Büyük bir şans ki 12 Mart’lara, 12 Eylül’lere karşın, ilk gençliğimin bu “eskimeyen” kitabı, hemen hemen bütün satırları çizilmiş ve o yıllardan kalan birkaç kitaptan biri olarak hâlâ kitaplığımda duruyor. (Her nasılsa öğretmen okulumuzun kütüphanesinde “ayıklanmamış”tı ve orada görmüştüm önce. Sonra da Tokat’ın o yıllarının büyük kitapçısı Özüduru Kitabevi’nde rastlayıp almıştım.
Dinle Benden adının aklıma hemen Mevlana’yı ve onun Mesnevi’sini getirmesi doğaldı. Çünkü Mevlana’nın Mesnevi’si, “Dinle neyden kim hikâyet etmede/ Ayrılıklardan şikâyet etmede…” diye başlıyordu.
Hasan-Âli Yücel’in, uğradığı haksızlıkları, yaşadığı düş kırıklıklarını aktardığı ve özellikle birlikte yola çıktığı partisinin kendisini ve atılan devrimci adımları sahiplenmemesini halkına şikâyet ederken Mevlana’nın Mesnevi’sinin çağrıştıran ve onun ilk dizesiymiş izlenimi veren bir ad koyması onun Mevlana sevgisini vurguluyor. Kitapta insanın yanlışlıklarının insana aktarılarak bir yaşam hesaplaşması yapılmasının yanı sıra doğru bir yaşam arayışı da Mevlana’yla bütünleşmenin aktarılmasıdır.
İlk basımı 1960’ta İnkılâp Kitabevi’nce yapılan Dinle Benden’in ikinci sayfasındaki,“Dinle Benden, Tonguç’un ruhuna armağandır;/ Beni ona bağlayan, Türk ruhuna imandır./ İsterdim bu kitabı yaşıyorken okusun;/ Mezarına değil de duyan gönlüne kosun./ Hasan-Âli Yücel” sözlerinin, yapıtın Kültür Bakanlığı’nca yapılan yeni basımında yer almamasını da tarihe not olarak düşüyorum.
Hasan-Âli Yücel’in yapıtı bir manzume biçiminde yazıp sunması onun edebiyatçı kimliğinden dolayıdır. Ki bu kimlik onun daha sonraki birçok yapıtında ortaya çıkacaktır. Beyitler halinde yazılan Dinle Benden’in, altında “1959” yazılı olan ilk şiirinde (İşte Başlarız Söze!..) Yücel, bir çeşit iç dökerken, Atatürk sevgisiyle var olduğunu haykırıyor:
“Çeyrek asır yaşadım göğsünde siyasetin;/ Gördüm pınar başını o yıllarda devletin./ Atatürk’ü tanıdım gezisinde, evinde;/ Köşe konuşmasında, açıktan söylevinde./ Nasıl işliyor gördüm, yüreğiyle kafası;/ Boş yere denilmedi ona Türk’ün Atası./ Onunla aydınlandı Türk’ün tarihi, dili;/ Nereye dokunduysa nur oldu nurdan eli./ Yaşıyoruz bugün biz kurtardığı vatanda;/ El uzatma sakın ha, Allah’ından utan da…”
Bu sevgi: “Çalışmakla ödenir ancak minnet borcumuz,/ Nankörlük edersek biz kötüdür sonucumuz./ Gençliğimden beri ben, içten bağlıyım O’na,/ Değişmez bu düşüncem ömrüm erse de sona./ Doğrudur çünki O’nun devlet, millet görüşü;/ Vatanı uygarlığın bağlariyle örüşü./ Hâlâ bu inandayım, uygar olmaktır temel;/ Türk ruhu bundan doğar, odur en büyük emel…” dizeleriyle yoğunlaşırken belirlediği bu amaca yardımcı olan her şeyin değerli olduğu düşüncesiyle siyaset isteğini “yüreğinden silerek” köşesine çekilmeyi ve bundan sonraki işinin “okuyup yazmak” olduğunu söylüyor. Gördüklerini açıkça anlatacağını, düşündüklerini yazacağını, yıllardır böyle yaptığını, neyi varsa bu yolda çekinmeden vereceğini belirterek Dinle Benden’in bir anlamda vasiyeti, bir anlamda da hesaplaşması olduğunu ve halkına yaşamının hesabını vermesi olduğunu vurguluyor:
“Benim vergim nedir ki, birkaç kitaptır ancak,/ Çobanın armağanı, bilirsin ne olacak?/ Bu kitap da öyledir, amma hazindir sesi;/ Her zaman dile gelmez destanların böylesi./ Bunda hem hikâye var, hem öğüt, hem savunma;/ Biraz da dert dökerek içten içe avunma./ Senin sevgin, yazdıran bütün bunları bana;/ Senin sazın elimde, senden söylerim sana/ …Leyla-Mecnun masalı yoktur bunun içinde,/ Neler geçmişse vardır ömrümün sürecinde./ Bu bir name Yücel’den, yollanılmış adına;/ Sanırım ki, kolayca varacaksın tadına./ Seversen hikâyemi, başka dostlara anlat;/ Beğenmezsen, darılmam, tutma elinde, yırt, at!”
Kırgın bir yüreğin seslenişidir bunlar. Ama bu kırılma yalnızca Yücel’in değil aynı zamanda Cumhuriyet devrimlerinin de kırılmasıdır. Yaşamıyla örtüşen bir toplumsallığın da tarihidir aslında onun yazdıkları. Ülkemizin 2. Dünya Savaşı sonrasındaki yeni politikalara yönelmesiyle Yücel’in “eski devrimci” olarak, eski değerlerin savunucusu olarak siyasetten uzaklaştırılması gereğinin bir sonucuydu. O, işte bu politikalara yanıt olarak kırıldığını ama bükülmediğini vurgulayan bir hesaplaşmaya dönüştürüyordu Dinle Benden’i.
Yücel, Seni Kimler Düşündü şiiriyle, “Bu gönülden destanı senin için yazdım ben;/ Her harfini elimle yüreğime kazdım ben.” diyerek “sevgili vatandaşı”na seslenmeyi sürdürüyor. Başından geçenlerin anlatmakla tükenmeyeceğini; başına gelenlerin “akıllıyı çıldırtacak” derecede olduğunu; kendisini sokmaya gelenlerin her birinin “zehir dilli bir kuyruklu yalan” ve “çıngıraklı yılan” olduğunu belirtiyor. Bizde “biraz sivrilen”in göze battığını, toplumda “önde gelen”in “arkadan tekmelen”diğini; tarihimizin “böyle haksızlıklara” tanık olduğunu ve bunların “milletin sinesinde” yara açtığını; bunun için yurttaşlarının kendilerini kuru lafa kaptırmamalarını ve bilmeden suçlayarak “öz kardeşini” kırmamalarını söylediği bu manzum savunmasına devam ediyor:
“Savunmam farzolmuştu, kılıç ettim kalemi;/ Kalkan ettim onlara has çelikten gövdemi./ O gövde ki, varlığı senden küçük bir parça,/ Kökü tarihe inmiş, seninle asırlarca./ Özü, senin özüne karışmış öylesine, / Dil uzatmak olur mu soydaşın böylesine?../ Köye okul yapanı taşlama, yazık olur;/ Bilgisizlik yüzünden bu vatan arık olur.../ Değişmemiş bir zaman işte Yücel, bu Yücel,/ Bu inanla gidecek gelince ona ecel./ Yirmi milyon nüfusta cahil on beş milyonken,/ Nasıl aylak kalırmış millete gönül veren?/ Bırakmak istememiş hiçbir Türk’ü bilgisiz,/ Kalmamış bir an bile Türk’e bağsız, ilgisiz./ Candan evladı bilmiş senin öz evladını,/ Basmış yanan bağrına sormaksızın adını./ O senin yavrun için her mihnete katlanmış,/ Sendeki öz cevherin kıymetine inanmış./ Okusun, adam olsun kaygusiyle didinmiş;/ Seninle anlaşarak bu inanı edinmiş./ Hem de sen değil miydin köye okul istiyen?/ ‘Bilgi gerek bizlere ekmekten önce’ diyen?..”
Şiirin devamında Köy Enstitülerinin Tonguç ve “bu işe gönül veren hayli arkadaş”la “bin sıkıntı içinde” kurulduğunu, “bu ateşli çalışma”nın göreni şaşkınlığa uğrattığını “Kıraç yurdun yüzünde doğdu yeni bir bahar.” diyerek kendi yavrusunu selamlıyor. Yarınlara Akın Var!.. şiirinde, “Yarını düşünmeyen milletler zorca yaşar” diyerek son üç yüz yılın Türk tarihini “Hasta Adam”lıktan Meşrutiyetlere, Balkan Savaşı’ndan Seferberliğe, işgalden ulusal Kurtuluş Savaşı’na, Cumhuriyet’ten devrimlere kadar şiirleştiriyor:
“Bugün hür geziyorsan borçlusun o günlere… Artık dönecek yer yok burada tutunacaksın;/ Burada uyanacaksın, burada dayanacaksın… Devrimlerin özü bu, Cumhuriyet bu demek;/ Uygarlık ülküsüne inanıp vermek emek!..”
Ellinci Yılım şiirinde çocukluğundan başlayarak yaşamının hesabını verirken 1946’da başlayan kendisine yönelik saldırıların üzerinde duruyor ve “Olmuştu kör dövüşü o devirde siyaset;/ İktidar acz içinde bataktı muhalefet./ Biri gitmemek için diğeri gelmek için/ Uğraşıp dururlardı milleti çelmek için./ Gözleri bürümüştü sade iktidar hırsı./ Bir punduna getirip bir şey olma kaygısı./ Sallamadım birini, boş verdim cümlesine;/ Hakka Hakta kavuştum ben onların tersine.” diyor. En çok da düşman kesilen dostlarına sitem ediyor ve vicdanını dinleyerek “tek başına” girdiği savaşımı kazandığını belirterek şöyle bitiriyor şiirini:
“Sonunda ben kazandım, temize çıktı adım./Zulmetmeye yetmedi kudreti hiçbirinin/ Sonu hüsranla bitmez gerçek gönül erinin.”
Yücel, Ne Kadar Benzemezmişim Bana Ben!.. şiirinde de düşman kesilen dostlarından yakınırken “Dokunmazdı bu kadar dışarıdan olsaydı.” diyor. Kendisini boy hedefi yaptıklarını, gizli gizli kuyusunu kazdıklarını, kendisine akla hayale gelmeyecek iftiralar attıklarını, hem komünist, hem faşist hem antinasyonalist dediklerini,“vicdan sağırlaşınca” aklın hakkı duymadığını söylüyor. Öğrensinler Aslım Ne!.. şiirinde soyunu anlatırken Türk Kime Derler? şiirinde ırkçıları eleştiriyor, Milli Ülkü ve Türk şiirinde milliyetçiliğinin özünü anlatırken Günaydın şiirinde DP diktatörlüğünü eleştirerek 27 Mayıs’ı selamlıyor.
3. “Tarihi Kadim”le Bütünleşmek, İnsan Olmaktır
Öğretmen Okulu yıllarımda Tevfik Fikret’i tanımaya, anlamaya, şiirlerinden bir kısmını ezberlemeye başlamıştım. Ders kitaplarındaki şiirleri dışında bulamıyorduk şiirlerini. (A. Kadir’in Bugünün Diliyle Tevfik Fikret’i ilaç gibi gelmişti birkaç yıl sonra -1970-.) Köy Enstitülü bir öğretmenimiz teksir edilmiş Tarihi Kadim’i verdi bir gün. “Oğlum, işte Tevfik Fikret bu,” dedi. Sevdiğim, saydığım öğretmenlerimizden dolayı merak ettiğim ve içten içe sevdiğim Köy Enstitüleri’ni ve 1946 ile birlikte ülkemizde yaşananları öğrenmeye başladığım o dönemde Hasan-Âli Yücel adını bir de Tevfik Fikret’le birlikte görünce daha bir mutlu olmuştum.
Tarihi Kadim-Doksan Beşe Doğru’ya yazdığı notta şöyle diyordu Yücel:
“Fikret, bütün yaşamında, baskılara, her türlü zorbalığa, dinsel, siyasal, dünyasal, ahretsel tutsaklıklara isyan etmiş bir şairimizdir. ‘Doksan Beşe Doğru’ ile ‘Tarihi Kadim’, yerdeki taçla gökteki tahtın saldırgan baskılarına baş kaldıran bir coşkunluktur. Ona imansız diyenlerden çok daha inanmış olan Fikret’i, öfke duyduğu ermişliklerin yıkıldığı bu devirde hatırlamamak günah olur. Bu iki manzumeyi yayınlamamın nedeni yalnızca yakın bir geçmişteki durumumuzu hatırlatmak ve bu vesileyle içinde bulunduğumuz dönemin en mutlu olanaklarla dolu olduğunu bir kez daha düşündürmektir. Bunlara bir de kendi manzumelerimden birini eklemeye cesaret ettim. Çünkü o da aynı duygularla yazılmıştı; şu farkla ki ben aziz şairin yetişemediği kurtuluş gününü görmek mutluluğuna ulaşmıştım.”
“Eklediği” şiir, içinde “Şarkı karanlıklar ezip boğmada/ O meş’um (uğursuz) gecenin biz seheriyiz!.. Gönlümüz kılıçtır, tenimiz kını/ Orada saklarız vatan aşkını…” dizelerinin de olduğu, “Okuyup okutmak işimiz bizim/ Haram lokma kesmez dişimiz bizim/ Her yerde bulunmaz eşimiz bizim/ Biz yeni hayatın erenleriyiz!” dizeleriyle biten Yeni Hayat şiiriydi.
“Özgür kuşaklar” yetiştirmenin Atatürk’ün, Fikret’in ve onun özlemi olduğunu gösteriyordu bu tavır. Atatürk nasıl ki, “Hiçbir zaman hatırınızdan çıkmasın ki, Cumhuriyet sizden, fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister...” diyerek, “Kimseden yardım beklemem, kol kanat dilenmem,/ Kendi boşluğumda, kendi gökyüzümde, kendim uçarım,/ Eğilmek, tutsaklıktan daha ağır gelir boynuma,/ Fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür bir şairim.” diyen Tevfik Fikret’le bütünleşmişse Hasan-Âli Yücel de hem Tevfik Fikret’le hem Atatürk’le bütünleşmişti. Üçü de baskı yönetimleriyle savaşan, onlara ödün vermeyen kişilikti.
Mustafa Kemal’in “Tevfik Fikret’in Tarihi Kadim’i yok mu, işte o, dünyada yapılması gereken bütün devrimlerin kaynağıdır...” sözlerini ilke belleyen Hasan-Âli Yücel’in yeni harflerle basılan ilk kitap olarak Tarihi Kadim’i seçmesinin anlamı büyüktür.
Tevfik Fikret’in 1912’de yazdığı, A. Kadir’in Türkçesiyle, “Bir uğursuz dönem yine çiğnendi yeminler;/ Çiğnendi yazık ulusun yüksek umudu,/ Kaanun diye topraklara sürtüldü alınlar;/ Kaanun, kaanun diye kaanun tepelendi.../ Boşuna çığlıklar yine, boşuna bu inilti!” dizeleriyle başlayan Doksan Beşe Doğru şiirinin de kitapta ikinci şiir olarak yer alması bilinçli bir seçme eyleminin sonucudur.
“Millet yaşamaz, hakka özlemle solurken,/ Sussun diye vicdanına yumruklar inerse;/ Millet yaşamaz, yüce meclisi aşağılanırken,/ Aldatıp korkutmayla titrer ve sinerse;/ Millet yaşamaz, onun toplumu boğulurken!” dizeleriyle süren; “Düşsün sana, zorbalığa, kapılıp eğilen baş,/ Kopsun, seni bir hak diye alkışlayan eller!” dizeleriyle biten bu şiir de Tevfik Fikret gerçeğini simgeleyen şiirlerden biridir.
Bu kitabın Hasan-Âli Yücel imzasıyla yayımlanması ise, bir edebiyatçının bir başka edebiyatçıyla bütünleşmekten onur duymasıdır aynı zamanda.
4. Bir Edebiyat Öncüsünün “Pazartesi Konuşmaları”
Bu onurlu edebiyatçı, Pazartesi Konuşmaları’nda çeşitli konulardaki düşünceleriyle okurlarının karşısına çıkmıştı. Yapıttaki 2 Haziran 1937 tarihli önsözünde şunları söylüyordu:
“Milli davalarda zapt edilmemiş sıcak heyecanlar, edebi meselelerde olanı olduğu gibi göstermek kaygısı, felsefi düşüncelerde hayatın kendisiyle vasıtasız temasa gelmek cehdi, bu yazıların vücut bulmasında bana hâkim olan esaslardır… en geniş insani düşüncelere bile millet denilen varlığın özünden varılacağına inanıyorum… Ben Schiller gibi güneşin altın sarısından içtiği şarapla mest ve birbirine sokularak bahtiyar bir insanlığın istikbalini kendi milletimin ilerideki mesut günlerinde gören ve bu hayal içinde bütün saadetini bulan biriyim. Bu idealin verdiği kuvvetle yazdım ve aynı idealin vereceği kuvvetle yazacağım.”
Kitabımız başlıklı yazısında; “Her içtimai inanma sisteminin bir kitabı vardır. Bu kitap ona inananlarca kutsal sayılır. Kemalizmin kitabı Nutuk’tur; onu biz Türkler mukaddes tanırız…” (Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 1) diyerek Mustafa Kemal’le düşünsel bağını açımlarken Öz Türkçe Nedir? başlıklı yazısındaki, “Öz Türkçe, Türkçe düşüncedir… Atatürk dil değişiminin anlattığı en büyük gerçeklik işte budur: Kafayı işletmek, düşünmek. Atam oğlu düşündü mü kımıldamaksızın duramaz. Her düşünce bir kımıldamadır. Öz Türkçe, Türk beynindeki kımıldamanın sesidir…” (s. 41) düşünceleriyle dil devriminin sevdalısı ve öncüsü olduğunu gösterir.
9 Mart 1936 tarihli, kısaltmadan aktaracağım düşünceleri Yücel’in edebiyatçılığının temelidir:
“İnsanlar hayatlarında birtakım acılar çekmeye, birçok arzularla yanmaya mahkûmdurlar; istekleri yerine geldiği zamanlarda ise neşelenip kendilerini bahtiyar sayarlar. Müstesnası olmadan hepsi doğarlar, hasta olurlar, ölürler. Bu, onlar için kati ve zaruridir. İçtimai sınıflar, bu doğuşun, bu oluşun ve bu ölüşün ancak şeklini değiştirebilir. Çekilen açılar, duyulan arzular ve saadetler yine türlü şartlara göre başka başka manzaralar gösterirler.
İşte, sanat ve edebiyat, bu acıların, bu arzu ve isteklerin dilidir. Bu duyguları dile getirmek için muayyen bir kültür düzeyine gelip yükselmek, insanlık yolunda ilerlemiş olmak, zekâ ve hislerini terbiye etmiş bulunmak gerektir. Bu hale gelmeye şu veya bu içtimaî sınıftan olmak engel değildir. Adamlığını ve insanlığını duymak lâzımdır. Köprü altında geceler geçirerek bir Maksim Gorki, saraylar içerisinde yaşayarak bir Goethe olmak kabildir.
İbsen, bir tüccarın oğlu idi. Sonra sıkıntılı bir hayat geçirdi. Mizacı, fertçi ve iradeli idi. Danimarka’nın Prusya ve Avusturya tarafından sömürgeleştirilmesine isyan eden ruhu, ona Brand’ı yazdırdı. Brand hangi sınıftan bir düşüncenin eseridir? Bir idealizmin sesi olan bu piyeste, bulunduğu asrın egoizmini, özellikle kendi milletinin kardeş bir millete lâkaytlığını, dağdan inerken rastladığı bir genç çifte haykıran Brand, büyük İsveçli mütefekkirin kendisi değil midir?
Kendisi diye ifade ettiğimiz varlıkta elbette bir cemiyet, bir millet ve daha genişleyerek bütün bir insaniyet bulunabilir; fakat bir sınıf?.. O, bu büyük ve hududu geniş ruh için çok küçük bir şeydir. Nitekim Tolstoy’un, kendilerine haksız yere azap çektirilen insanlara acımasına kontluğu engel olmamıştır. Bu aristokrat ve kapitalist insan, büyük bir servete, bir köylünün çulundan daha aşağı bir gözle bakabilmiştir.
Rusya’da son on beş, yirmi yıl içinde amele arasından yetişen şairlerin eserleri, büyük bir sanat değerine yükselmedikçe zümre edebiyatı halinde kalmış, yükselmiş olanları ise Rus edebiyatının malı olmuştur; filan fabrika amelesinin değil. Onun için bütün dünya kültür tarihinde sınıf edebiyatı diye bir şey aramak faydasız ve yersiz bir dogmatizm yapmaya kalkışmaktır. Sanat ve edebiyat, önce muayyen bir cemiyet, yani millet içinde doğar; ne kadar özlü ve şamil duyguları, görüşleri ihtiva ediyorsa o kadar geniş bir sahada bütün insanlığa mal edilebilir. Bir eser, kişisel kuvveti nispetinde millidir, milli oluşundan aldığı değerle de üniversal olur.” (Sınıf Edebiyatı Yok Milli Edebiyat Vardır, s. 50–51)
1 Haziran 1936 tarihli yazısında; “Henüz milletlerarası kuvvet ve değerde eserler vermemiş olan yeni edebiyatımızın bu yola girmesi için milliyetçi bir edebiyatın var olması lüzumuna inandığı”nı yineleyerek, “Edebiyatımızın her vadisine en yüksek eserleri verecek kudrette olan Türk vicdanını ve hayatını bırakıp başka mevzular aramayı” yanlış bulur. “Biz milli edebiyata gitmek ve ona milletlerarası bir değer verdirebilmek için her şeyden önce milliyetçi bir edebiyat yaratmaya mecburuz.” (Milli Edebiyat, Milliyetçi Edebiyat, s. 53-54) diyor.
Mektepten Memlekete başlıklı yazısında, “edebiyatımızın yarınını endişe ile değil, aydınlık bir ümit ile bekliyoruz” derken (s. 58), bir edebiyat bildirisi niteliğindeki 16 Ağustos 1936 tarihli Halkçı Edebiyat yazısında düşüncelerini şöyle aktarıyor:
“…Odasında masasının başında, meselâ ruh ve irade kudretinin millet hayatında en ileri bir müessir olduğunu anlatmak ve bunu milletin kafasına sindirmek için yapayalnız oturup kendi kendine düşünen bir fikir adamı yahut laboratuarında şu veya bu hastalığın mikrobunu arayan bir doktor hakikatte milyonlarca insanla beraberdir. Onun dimağını işleten âmil, kendi derdine bir çare bulmak değil; kendinden başka ve sevgisi kendi içinde olan birçok insanların ıstırabıdır. İşte biz, bu kütle sevgisine halkçılık diyoruz. Halkçılık, her sahada, siyasette, ilimde, sıhhat ve kültür işinde, sanat ve teknikte tecelli edebilir. Bu duygu öyle bir güneştir ki doğmadığı ülkede ancak ölüm karanlığı vardır.
Edebiyatımızın hâlâ milletlerarası bir değere yükselmemiş olmasının sebebini ben, tam manasıyla halkçı olmayışında buluyorum. Bunun böyle olduğunu son ayda ölümüyle bütün dünya fikir âlemini harekete ve dile getiren büyük Rus edibi Maksim Gorki'nin hayatıyla ve hayatı hakkında söylenmiş sözleri bu sütunlara naklederek anlatmaya çalışacağım. Her hâdiseden ders almasını öğrenmekte bilgilerin en canlısı saklıdır.
Hayatıyla olduğu kadar ölümüyle de insanlığa örnek olabilen Gorki, edebiyatta halkçılığın en parlak tiplerinden biri idi. Gorki ve Sovyet Edebiyatı adlı makalesinde Prof. I. Noussinov diyor ki: Tolsoy, Çehov, Korolenko’ların henüz sağ oldukları ve Dostoyevski’nin eserlerindeki büyük tesirin daha devam ettiği ve sembolistlerin revaçta bulunduğu bir devirde, genç Gorki edebiyat cephesinde işçilerin bayrağını kaldırdı. O devirde Dostoyevski gözlerini ‘Mağrur adama tâbi ol!’ diyerek dünyaya kapatmıştı, Tolstoy fenalığa mukavemet etmemeyi ileri sürüyordu, Çehov yorgun, kırgın ve en yüksek hikmetin itaatte olduğuna inanan insanları takdir ediyordu. Genç sembolist, okuyucularını mistik hayallerden örülmüş bir âleme alıp götürüyorlardı. İşte Gorki, böyle menfî bir dünya görüşünün hâkim olduğu bir sırada halk içinde yaşadığı ve ona varlığını bağladığı için müspet insan iradesini kendine baş düstur olarak kabul etti. Bu müspet iradenin tecellisi mücadeleden başka ne olabilirdi? Nitekim Gorki, bütün hayatında büyük bir cemiyet ve halk savaşçısı oldu. Edebiyatı kuru bir söz hünerciliği halinden çıkardı. İşleyen ve düşünüp duyan bir adamın iştiyaklarını, halka kudret ve ruh verici sözlerini nakle vasıta olan bir edebiyat yarattı. 1930’da Sanat Üzerine Konuşmalar’ında şöyle yazıyor:’Ben hiçbir zaman kendimi sadece yazıcı olarak hissetmedim ve etmem. Bütün hayatımca ben, şu veya bu içtimaî iş sahasında çalıştım ve bugüne kadar bu türlü çalışmanın tadını kaybetmedim.’
Gorki bütün hayatında, bu duyuşun tesiriyle üç büyük vazife gördü. Edip ve dram yazıcısı olarak içtimaî hayatın en hakikî numunelerini yarattı. Halkçı olarak halk hayatının en ehemmiyetli hâdiselerini göz önüne alıp ona bakmayanlarla şiddetli bir savaşa girişti. Edebî hareketlerin başı olarak genç istidatların yetişmesinde, edebî mekteplerin kurulup kuvvetlenmesinde büyük bir otorite oldu. Halk için, onun her sahadaki refah ve saadeti için her türlü yazı yazmakta tereddüt etmedi. Bir elektrik dinamosu gibi çalışan bu adam, hikâye, dram, roman, edebiyat tenkitleri, hatta hasat, çocuk oyunu ve oyuncakları, kadın kuruluşu ve kızıl ordu üzerine cilt, cilt yazılar yazdı. Onun bütün bu emekleri boşa gitmemiştir. Her şeyden önce kendi memleketinde milyonlarca insan tarafından tanındı ve sevildi. Cenaze merasiminde parti merkez heyeti ve komiserler meclisi adına söz söyleyen V. Molotov, Gorki için şöyle demiştir: ‘Lenin'in ölümünden sonra memleketimizin ve insanlığın uğradığı en ağır kayıp, Gorki’nin ölümü olmuştur.’ Dünya tarihinde büyük bir eserin sahibi olan Lenin’le adını beraber andırmaya muvaffak olan Gorki, kendi memleketi dışında da âlemşümul bir ün ve sevgi kazanmıştır. Yalnız son aylarda, dünya matbuatında onun için yazılmış yazılar, koca bir kitap serisi olur.
İnsanoğlu böyledir, ona ne verirsen kendisinden onu alabilirsin. Verdiğin bir kalp ise alacağın, bir kalbin alabileceği kadar sevgidir. Onun yaşama kudretini arttıracak bir şey vermişsen, ondan daha özlü yaşaman için kudret alabilirsin. Onu zarara uğratmışsan ondan faydalanacağını umma. Halkçılık, halktan, karşılık ne alacağını bile hesaba katmadan ona varından ve varlığından isteye isteye verebilmektir. Halkçılığın ilk şartı, onun acılarını ve isteklerini kendimizde duyabilmektir. Bu ıstıraplardan çekinmemeliyiz. Her acı bir yangındır. Büyüklük yanan ruhlara bir damla olsun su olabilmektir. Romain Rolland ne güzel söylüyor: ‘Gorki, Dante gibi cehennemden çıkan adamdır; fakat onun gibi tek başına değil, ıstırap yoldaşlarını beraber çeken ve onları da kurtaran adam’.” (s. 60–63)
Yapmak ve Tenkit etmek yazısında, “Yaratmak her şeyden önce dimağ meselesidir. Fikirler orada doğmadıkça dışarıya hiçbir eser aksedemez. Şu halde yaratmak, yaşamak ve yaşadığını yaşatmak isteyenler, evvela düşünme yolunda kendilerini terbiye etmelidir. Çünkü fikir hava gibidir, daima genişlemek, yayılmak ister. Boş saha buldu mu orayı doldurur, dolu sahada ise orayı kendinden önce doldurmuş madde ile savaşa girer. Onun içindir ki fikir, kendiliğinden hareket eden bir kudrettir ve daima fiil haline gelmeye çalışır…Siyaset ve sanat hayatında iş yapamamış, eser verememiş olanların sadece tenkit yoluna sapmaları, bu kendini tutuş halinin ruhtaki boşalmalarından başka bir şey değildir.” (s. 68, 70) diyor.
Bir soruya verdiği yanıttaki düşünceleri de anlamlıdır: “Edebiyatımızın realizme gitmesini isterim… Edebi eserlerimizin memleket içinde çok az yayılışı ve halka inmeyişi, realiteleri görmek ve göstermekteki pozitif terbiyeden bence mahrum oluşumuzun neticesidir. Okuduğu bir romanda on bin kişi kendini bulamıyorsa o romanın kahramanı bir varlığın değil, bir yokluğun mümessili demektir.”…Bizim edebiyatımızın realist olabilmesi için ediplerimizin yalnız yazıcı değil, okuyucu da olması lazımdır. Kültür ufkunu genişletmemiş bir göz, hayalinin dar cumbasında sık bir kafesin ardında kâinatı seyreden bir kadın gibidir….” (Bana Sordular, s. 77)
Kendimizi Bilelim başlıklı yazısında, “Sokrat ‘Kendini bil!’ demiş. Ferdin kendini tanıması ne kadar lüzumlu bir şey ise cemiyetin de aynıyla dününü, bugününü bilmesi o kadar kuvvetli bir zarurettir… Bir milletin kendini bilmesi demek, fertlerinin mensup olduğu büyük kütleyi tanıması demektir. Başkaları bizi öğrensin istiyorsak, her şeyden önce kendimizi bilelim.” (s. 88) derken, Okumak başlıklı yazısında, “Yazık okumaya alışmamış, onun tadını almamış olanlara. Onlar, ıssız bir âlemde, yapayalnız yaşayan mahkûmdurlar.” (s. 104) düşünceleriyle okumanın, bilgilenmenin, bunun için de edebiyatla bütünleşerek yaşamanın zorunlu olduğunu öğretmenliğini yapıyor.
Pazartesi Konuşmaları’nın 123–130. sayfalarında yer alan Kısa Sözlü Düşünceler adını verdiği aforizmalarıyla da yol göstericiliğini sürdürüyor Yücel. Birkaç örnekle yetinelim: “Gaye olması en tehlikeli vasıta, paradır… Şiir aşkın ilk hecesi, şaironun kekemesidir… Bahar kokuların senfonisidir… Sanat, güzelliği yakalayabilmektir. Onun için sanatkâr, alevi tutmak isteyen bir çocuğa benzer… Kendini adam etmeye çalışmayanlar, başkalarının adamı olmaya mahkûmdurlar.”
5. Bir “İyi Vatandaş”, Bir “ İyi İnsan”
Hasan-Âli Yücel, İyi vatandaş olmak için iyi insan olmanın zorunluluğunu anlatan İyi Vatandaş İyi İnsan adlı yapıtında MÖ 5.-6. yüzyıllarda yaşayan en eski üç ahlakçı (Buddha, Konfiçyus, Sokrates), tek tanrılı üç büyük din (Musevilik, Hıristiyanlık, Müslümanlık), tek insan üç çevre (aile, okul, meslek), topluluklar ve toplulukların birliği (millet, devlet, insanlık) ve çıkış (hak ve vazife) bölümlerinde insanı ve insanları inceliyor.
“Bu kitabı şüphesiz okuyucularım için yazdım. Fakat itiraf edeyim ki, yazma sebepleri arasında kendim de varım. Ömrümün otuz beşten elli beş yılına kadar süren devresinde politika içinde yaşamış olmam dolayısıyla hakkımda verilmiş doğruya uyan veya uymayan hükümler, bana bugüne kadar edindiğim bilgi ve tecrübeleri bir arada açıklama ihtiyacını duyurmuştur. Beşer kaderinde tahammülü en güç olan olay, anlaşılmamak, bundan da ağırı, ters ve yanlış anlaşılmak; daha da zorlusu Ne kadar benzemezmişim bana ben!.. dedirtecek şekilde anlatılmaktır. Ne yapalım ki insanlar, cinsdaşlarına karşı her zaman adalet üzre olamıyor ve her zaman tarafsız kalamıyor. Nitekim aynı haksızlıklar, şahsım için pervasızca reva görülmüştür. Bu hale bakıp, Goethe'nin dediği gibi, hayat ve hürriyetimizi, hatta bazen fikri şeref ve beşeri haysiyetimizi korumak için her gün yeniden mücadeleye ve durmadan kendi hakikatimizi savunmaya mecbur oluyoruz.” cümleleriyle sunduğu İyi Vatandaş İyi İnsan adlı yapıtında en eski üç ahlakçıyı, üç büyük dini, insanı, çevreyi, toplumu anlatırken insana tuttuğu aynayla insanı anlamaya ve anlatmaya çalışan Yücel, kitaba yazdığı Giriş’te “Feyz almak isteyenler ışık kaynaklarına yaklaşıp onlardan nur alırlar. İnsanlığın böyle ahlak ve fazilet güneşleri vardır. İşte bu kitapta o feyiz ve hakikat saçan varlıklardan en mühimlerini bulacaksınız.” (s. 14) diyen Yücel, şu cümleleriyle de insan olmanın önemini vurguluyor: “Bizim insanımızın ilk vazifelerinden biri, insanlarımızı tanımak, ölçmek, kadir ve kıymet bilmeyi öğrenmektir. Bunu yapamadığımız takdirde, milli hayatımızın her alanında Diyogenes gibi fenerle insan aramaya mecburuz.” (s. 267)
Mustafa Şerif Onaran, Deneme Yazarı Olarak Hasan-Âli Yücel başlıklı bildirisinde Yücel’in yazılarıyla ilgili olarak şunları söylüyor: “Hasan-Âli Yücel, yazıda biçemin önemine inanan bir denemecidir. İyi düşünmenin yeterli olmadığına, iyi yazmak gerektiğine inanır. ‘Biçemin olmadığı yerde ne mimari vardır, ne resim, ne de edebiyat’ der. Seçili bir özdeyiş halinde biçemi şöyle tanımlar: ‘Özü olanın, herhalde kendine has bir izi olur.’ Bu söz eskilerin ‘Üslûb-u beyan ayniyle insan’ sözünün bir başka söylenişi gibidir. Kendi kişiliğini yansıtan yazıları, Batı düşüncesinin yerleşmesine yardımcı olmuştur. Batı düşüncesini benimseyen insan; yaşamı ilkelere bağlayan, ciddi olan, işleri dizgeli bir düzen içinde yürüten, oluruna bırakmayan kişi olarak nitelenmektedir… Hasan-Âli Yücel, yazılarında özgürlük kavramı üzerinde özellikle durmaktadır. Toplumsal değişimin; duruk, ümmetçi bir toplumdan, devingen, ulus toplumuna dönüşmesinde; insanın kul olmaktan çıkıp birey olma aşamasına ulaşmasının payı olduğuna inanmaktadır. Bu nedenle özgürlük kavramının ayrıntıları üzerinde durmakta, denemelerinde bu konuya geniş yer ayırmaktadır.” (Hasan-Âli Yücel Günleri, s. 120-122)
6. Edebiyat Tarihçisi Hasan-Âli Yücel
Başaran’ın, “Hasan-Âli canlı bir anıt/ Uyanan, gelişen ülkemizde… O değil mi zamanı sorguya çeken…” dediği ve yukarıdaki bölümlerde bir edebiyat öncüsü, edebiyatın düşünsel mimarı ve uygulayıcısı olarak da tanıdığımız, ilk yazı ve şiirlerini Dergâh, Yarın, Yeni Mecmua ve Hayat dergilerinde yayımlayan Hasan-Âli Yücel’in Sanat Musahabeleri, Goethe: Bir Dehanın Romanı, Mevlana’nın Rubaileri, Fransa’da Kültür İşleri, Fazıl Ahmet: Hayatı ve Eserleri, İçten Dıştan, Kıbrıs Mektupları, İngiltere Mektupları Kültür Üzerine Düşünceler, Geçtiğim Günlerden ve 3 ciltte toplanan Hürriyet Gene Hürriyet gibi birçok kitabında da onun önder edebiyatçılığından izleri görüyoruz.
Dinle Benden dışında Dönen Ses, Sizin İçin: Çocuklara Şiirlerim, Dört Hayvan Bir İnsan, Mevlana adlı yapıtlarda şiirlerini okuduğumuz, “Tarih mekânı zamanlaştırma ilmidir.” düşüncesiyle edebiyatı tarihselliği içinde veren, yeni bir toplum düzenini ve bu toplumun yeni insanının yaratma savaşımını, çağımızın “Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan” diyen Pir Sultan’ı gibi veren Hasan-Âli Yücel, eğitim ve kültürümüze kattığı onlarca kurumun, aydınlığın, güzelliğin yanı sıra, 1940’lı yıllarda Tercüme Bürosu aracılığıyla dünyanın Doğu ve Batı uygarlıklarının dününden ve bugününden yaptırdığı çevirilerle ve 1956 yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’nı kurarak Cumhuriyetin evrensel kültürü bilen, donanımlı kuşaklara sahip olmasını isteyen ve bunu başaran bir aydındır. Sabahattin Eyuboğlu “Bir kişinin atacağı dev adımlardan çok, bin kişinin atacağı insan adımlarını istiyordu Yücel.” derken onun Türk toplumuna yaptığı büyük katkıları vurguluyordu.
Hasan-Âli Yücel’in edebiyat tarihi üzerine yazdığı Türk Edebiyatı’na Toplu Bir Bakış, Türk Edebiyat Numuneleri ve Edebiyat Tarihimizden, Türk Edebiyatı Nümuneleri (Hıfzı Tevfik Gönensay ve Hamamizade İhsan’la), Türk Edebiyatı (Abdülkadir ile birlikte) adlı kitapları da hâlâ eskimeyen yapıtlar olarak edebiyatımızı aydınlatmaya devam ediyor.
Edebiyatımıza Toplu Bir Bakış’ta, başlangıçtan sonra halk edebiyatı bölümünde milli destanları, saz şairleriyle halk şiirlerinin incelemelerini içeriyor. Tekke edebiyatı bölümünde, Türklerde tasavvufun doğuşunu, tekke edebiyatının değerini ve Türkçe dini metinleri üçüncü bölümde ise doğuşundan başlayarak divan edebiyatını ele alıyor, temellerini ve değerlerini inceliyor. Divan edebiyatı konusunda şunları söylüyor Yücel: “Milli kültüre yararı dokunmayan Divan edebiyatı beşeri kıymeti itibariyle de çekilen emeğe uygun bir değer taşımıyor. İnsanı görüş ve gösterişte, beşer tabiatını canlı bir noktasından yakalayıp anlatacağına, dış tasvirleri ve kelime oyunları yaparak teferruatla uğraşmıştır.”
Şükran Kurdakul, Hasan-Âli Yücel’in Edebiyat Tarihçiliği başlıklı yazısında (Hasan-Âli Yücel Günleri, s. 102–105), Edebiyatımıza Toplu Bir Bakış’ın özgünlüğünü günümüzde de koruduğunu” söylüyor.
Edebiyat Tarihimizden adlı yapıtında ise Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu eksen alarak, onun yetiştiği yıllar içindeki edebiyat hareketlerini, yapıtlarını değerlendirirken karşıt ve yandaşı olduğu görüşleri de inceleyen Hasan-Âli Yücel, böylece, “özellikle 1908’den sonraki değişimlerin getirdiği hareketli ortamı yansıtma” amacına ulaşıyor.
Sonuç: Devrimci, Yurtsever, Saygın Bir İnsan
Alev Coşkun, Hasan-Ali Yücel’le ilgili yapıtına yazdığı sunuşta, “Yücel, kendisini Atatürk’ün Aydınlanma Devrimi’ne adamış, devrimci ve yurtsever bir kuşağın en önde gelen simgesiydi. 1946’dan ve özellikle 1950’den sonra karşıdevrimciler tarafından birinci hedef seçildi. Yücel yılmadı, yalnız kaldı ama saygın duruşundan ödün vermedi, savaşımını sürdürdü. Bu kitap işte bu yurtseverin, gerçek Atatürkçü, ulusalcı ve saygın duruşun öyküsüdür.” diyor.
Edebiyatla insanın insan kılınması erdeminin bu saygın, ödünsüz, yurtsever, devrimci aydınlanmacısının adı Cumhuriyetimizin onur madalyasıdır.
*
HASAN-ÂLİ YÜCEL’İN EDEBİYATLA İLGİLİ YAPITLARI: Türk Edebiyatı Nümuneleri (Hıfzı Tevfik Gönensay ve Hamamizade İhsan’la, 1926), Sanat Musahabeleri (1928), Tevfik Fikret: Tarihi Kadim ve Doksanbeşe Doğru (1928), Mevlana’nın Rubaileri (1932),Goethe: Bir Dehanın Romanı (1932), Türk Edebiyatına Toplu Bir Bakış-I (1932), Dönen Ses (1933), Askerlik, İdare ve Siyaset İçin Istılah Olabilecek Türkçe Sözler (1933), Türk Edebiyatı (Abdülkadir ile birlikte, 1934), Fransa’da Kültür İşleri (1936), Pazartesi Konuşmaları (1937), Fazıl Ahmet: Hayatı ve Eserleri (1937), Sizin İçin: Çocuklara Şiirlerim (1937), İçten Dıştan (1938), Dört Hayvan Bir İnsan (1943), Mevlana (1952),Hürriyete Doğru (1955), İyi Vatandaş İyi İnsan (1956), Kıbrıs Mektupları (1957), Edebiyat Tarihimizden-I (1957), İngiltere Mektupları (1958), Hürriyet Gene Hürriyet-I (1960), Dinle Benden (1960), Hürriyet Gene Hürriyet-II/III (Hazırlayan Canan Eronat, 1966, 1998), Kültür Üzerine Düşünceler (Hazırlayan Canan Eronat, 1974), Geçtiğim Günlerden (Hazırlayan Canan Eronat, 1990).
HASAN-ÂLİ YÜCEL HAKKINDAKİ KİTAPLAR: Hasan-Âli Yücel/ Hayatı ve Eserleri, Behçet Kemal Çağlar, 1937; Hasan-Âli Yücel/ Hayatı Seçme Şiir ve Yazıları, Murad Uraz, 1938;Öner ve Yücel Davası, Kenan Öner, 2 cilt, 1947; Hasan-Âli Yücel, Şakir Tarihmen, 1962;Hasan-Âli Yücel ile Hesaplaşma, Nejdet Sançar, 1947; Hasan-Âli Yücel, Hayatı, Mehmet Emiralioğlu, 1967; Eğitimimizde ve Köycülüğümüzde İki Anıt: Hasan-Âli Yücel-Hakkı Tonguç, Süleyman Edip Balkır, 1969; Hasan-Âli Yücel’i Anma Toplantısı, Dr. A. Ferhan Oğuzkan (Yayına Hazırlayan), 1992; Atatürk’ün Destanlaşan Milli Eğitim Bakanı Hasan-Âli Yücel, M. Rauf İnan, 1995; Hasan-Âli Yücel Günleri (Edebiyatçılar Derneği) 1997;Hasan-Âli Yücel Anma Kitabı/ Çeviri: Ekinler ve Zamanlar Kavşağı, Hasan Anamur (Hazırlayan), 1997; Hasan-Âli Yücel ve Türk Kültür Reformu, Mustafa Çıkar, 1997; Köy Enstitüleri ve Köy Eğitimi ile İlgili Yazıları, Konuşmaları, Mustafa Erdoğan (Yayına Hazırlayan), 1997; Hasan-Âli Yücel’e Armağan (Birleşmiş Milletler Türk Derneği), 1997;Tanpınar’dan Hasan-Âli Yücel’e Mektuplar, Canan Yücel Eronat (Hazırlayan), 1997;Doğumunun 100. Yıldönümünde Hasan-Âli Sempozyumu, İzmir Üniversiteleri Öğretim Elemanları Derneği (İZÜNİDER), 1998; 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel, Songül Boybeyi (Yayına Hazırlayan), 1998; Eğitimde Çığır Açan Devrimci-Hasan Âli Yücel, Alev Coşkun, 1999; Özgürleşme Yolunda Unutulmuş Bir Uğrak Hasan-Âli Yücel-Kenan Öner Davası, Feyzullah Ertuğrul, 2000; Hasan Âli Yücel’in Tasavvuf Dünyası-Mevleviliği, Ahmet Günersayar, 2002; Hasan Ali Yücel ve Türk Aydınlanması, A. M. Celal Şengör, 2002; Hasan Âli Yücel, Aydınlanma Devrimcisi, Alev Coşkun, 2007.
.jpeg)
.jpg)
